mahtumkulu firaki

• onsekizinci yüzyılda yaşamış türkmence yazan bir ozan. firaki rumuzunu kullanırdı. günümüzde türkmenistan'ın birçok yerinde heykelleri ve türkmen kültüründe çok önemli bir yeri vardır. türkmenistan'da kiril alfabesi'nin kullanıldığı dönem göz önünde bulundurulduğunda, söz konusu ozanın isminin kiril alfabesi ile yazılmış halinin, latin alfabesi ile yazılmış halinden daha doğru okunabilmesi ise ilginç bir durumdur.
• türksoy tarafından 2014 yılına ismi verilen kişi
• türkmen mutasavvıf şair. asıl adı mahtumkulu olan şair, şiirlerinde kullandığı firaki mahlası sebebiyle mahtumkulu firaki olarak bilinmektedir. 18. yüzyılda türkmenler hakkında yazdığı sosyal ve politik şiirlerle tanınır.türkmen şairlerin önde gelenlerinden biri olarak kabul edilmektedir.
  
  türkmenlerin göklen boyunun gerkez aşiretindendir.kendisi gibi düşünür olan babası devlet mehmet azadi'den arapça ve farsça dersleri aldı. ilk eğitimini doğduğu köyde alan firaki, eğitimine; lebap vilayetinin halaç ilçesinin kızılayak köyünde bulunan idris baba medresesi'nde devam etti. buhara'daki göğeltaş medresesi'ndeki eğitiminin ardından, hive'de yer alan şirgazi medresesi'nde eğitimini tamamladı.
  
  medreselerde aldığı şiir eğitimiyle birlikte arapça, farsça ve çağatayca'yı öğrenen firaki, konusunu gerçek hayattan alarak yazdığı şiirlerle türkmen şairler içinde önde gelen isimlerden oldu.
  
  şairliğinin yanında mutasavvıf ve düşünür de olan firaki, 1797 yılında yaşamını yitirdi. mezarı, iran'ın kuzeybatısındaki aktokay köyünde bulunmaktadır ve iran hükûmeti tarafından anıt mezara dönüştürülmüştür.
  
  firaki, şiirlerinde; dini motifler, muhammed ve diğer peygamberlere duyulan sevgi, evrensel ve millî değerler, sosyal dengesizlik, insanın hayatı ve toplumsal olayları kapsayan konuları, sade ve yaşadığı dönemin halk diliyle anlaşılır bir şekilde dile getirmiştir. hemen hemen tüm şiirlerinde türkmenleri birlik ve beraberliğe, bir devlet ve bir bayrak etrafında toplanmaya davet etmiş, insanları iyiliğe ve doğruluğa ulaşması gerektiğini savunmuştur.
  
  kendi rüyasında dokuz kere bade içmesinden dolayı türkmenler tarafından kendisine "haktan içen şair" de denilmektedir. firaki, şiirlerinde ahmet yesevi'yi ustası olarak kabul etmiş, kendisinden önceki mutasavvıflardan yararlanarak eserlerini ortaya koymuştur.
  
  türkmenistan'ın uluslararası kulvarda en değerli ödüllerinden biri olarak kabul edilen uluslararası mahtumkulu ödülü, şairin adını taşımaktadır.bununla birlikte, 1931'de kurulan türkmen devlet üniversitesi'ndeki dil ve edebiyat enstitüsü'ne şairin adı verilmiştir.
  
  (bkz: türkmenistan)
• türkmenler baglasa bir yere bili,
  guradar gulzumy deryayy nili,
  teke, yomut, göklen, yazyr, alili
  bir dövlete gulluk etsek bäşimiz.
  
  yani
  eğer en büyük beş kabile birlikte harekat ederse ve türkmenler bir olursa şüphesiz o derece kudretli bir ordu meydana gelir ki, bu ordu harekat ettiğinde kızıldeniz ve nil deryasını bile kurudur.
• öyle bir "la ilahe illallah" demiş ve irfan gürdal öyle bestelemiş ki, bencileyin ateiste içten bir kelime-i tevhid çektiriyor. sözleri, belki yaptığım ufak tefek hatalarla şöyle:
  
  müsülmanlar ilki başi
  la ilahe illalladır
  muhammed'in göynü hoşi
  la ilahe illaladır
  
  atadaşım babadaşım
  kabir denya din gardaşım
  danma sıratta yoldaşım
  la ilahe illalladır
  
  elhemdir ayet terezi
  kulhuvalladır eyesi
  iki dünyanın zeresi
  la ilahe illalladır
  
  mahdumkuli ol mahreçte
  ölüm vardır her bir başta
  soran cokdur yakindaşta
  la ilahe illalladır
  
  https://www.youtube.com/watch?v=hrgbqcdpeuk
• mahtumkulu firaki
  
  gurbannazar ezizov
  türkmenceden çeviren: hüdayi can
  
  ı
  
  öyle olmalıydı,
  öyle de oldu:
  yıllar yılı kösteklenip merkeze,
  en sonunda yenip tembel nefsimi,
  geldim senin, güzel yurdun gerkez’e. (1)
  
  o kocaman şehrin bungun gecesi
  fecre dek şi’rini okusam da bak,
  ah, firagî, biliyorum dese de,
  ustasını bilmiyormuş bu çırak.
  
  senin ömrün, senin devrin hakkında
  meti köseyev’e (2) verip imtihan,
  çırağın en yüksek notu alsa da,
  büyük üstadını bilmemiş inan.
  
  sonra, zorlu yollarında hayatın
  kaybolup, geceler kızıl od yakan,
  içinden od geçen ve soğuk geçen
  çırak ustasını bilmemiş inan.
  
  bugün, çağlayanın gökkuşağı,
  taş içinde yol yitiren bulaklar,
  döşlerde nur saçan gümüş broşlar,
  altın kakma bilezikli bilekler,
  
  ayın düştüğü yer, müthiş aydere,
  dağ taşları, dağın rüzgârı hatta,
  senin her dizene, her bir bendine
  adanıp dikilmiş heykel adeta.
  
  bugünle değişmem bütün ömrümü,
  çünkü bugün her bir dizen, her bendin,
  kaderin, sevincin, üzüntün, sevgin,
  hâsılı, çok yakın oldun sen kendin.
  
  bu müthiş dağların, bu manzaranın,
  hissinde, aklında resmini çekmiş,
  senin gibi mert adamın firagî
  şair olmamaya çaresi yokmuş.
  
  ıı
  
  gel, oturup bahsedelim dünyadan
  yakın edip aradaki ırağı.
  elbette ben, tartışacak değilim,
  ben nere, sen nere koca firagî.
  
  devir bu, her zaman, devinir durur,
  bugün düne gider. dün dönüp gelmez.
  tek hakiki dostun ettiği yardım
  binlerce yoldaşın elinden gelmez.
  
  senin devrin, biliyorsun, ağırdı.
  dağına göre kar, derler, adettir....
  küçük yüreklere biraz kar yağsa,
  doruklar boradır, buzdur, afettir.
  
  namert güler mert kişinin haline,
  şer işler dünyada, bırakmaz huzur.
  yaşansa yaşanır, aciz yürekle,
  kocaman yürekle, yaşamak ne zor.
  
  iyilik, kötülük her zaman aynı,
  kimi hayra zardır, kimi şerre zar.
  bugün kötülüğün galebesinden
  kişi başı tam beş batman barut var.
  
  her adam başına beş batman ölüm?!
  tam beş batman barut her bir adama?!
  bir başa bir ölüm yeterdi bize,
  bir başa beş batman?
  çok değil mi ama?
  
  âdemoğlu sevgi, savaş, nefretle
  gör bak,
  aştı nice yüz bin menziller.
  bütün devirlerin hayır, şer işi
  özünde hep
  birbirine benzer.
  
  dünyada kötülük olduğu için,
  bütün devirlerin dâhi kuşağı,
  yanar yaşar, içmek için sonunda
  salieri (3) eliyle, bir kâse ağı.
  
  dehasıyla yücelmişse bir insan,
  hasetçiler bin bir töhmet atarlar.
  ama bilge gittiği gün dünyadan,
  hatta o kavmin de ciğeri yanar.
  
  kimi çıkar nice uzak yollara,
  müjdelerle, kapıları çalmaya.
  tekerine çomak sokup kimi de,
  çıkar müjdeciye engel olmaya.
  
  böyle, çürük merdivene çıkarlar,
  bir mevsimlik mutluluğa kanarak.
  hanlar,
  beyler,
  nice şahlar ölürler;
  halk yaş döker, şairini anarak.
  
  çünkü gerçek şair namusu halkın,
  bahtı bahttır ona, acısı zindan;
  halkın ağıtını süzer kalbiyle,
  sonra ölür gider, kalp ağrısından.
  
  ııı
  
  sevinsem mi üzülsem mi bilemem,
  çay başında nükte yapıp not almış
  ertesi gün nazma çekip getiren
  müteşairler de pek bir çoğalmış.
  
  üzülürsün senin asil işine
  böyleler eziyet ediyor diye,
  biraz sevinirsin: “bak, bu gidişle,
  onlardan okur çıkar belki de…”
  
  onlar hep tasannu peşinde koşar,
  basit kafalarda karıp kelebi,
  ne zaman tükenir müteşairler,
  mamutların arzdan gidişi gibi.
  
  göklerin bezeği, kanadı, kartal;
  dağların bezeği, kaplandır, şîrdir.
  şair olmaz oyalayan milleti,
  insanları değiştiren şairdir.
  
  …hayatta olsaydın, yazardın eser,
  basardı neşriyat, çoksa da ezası,
  bir dilekçe, olurdun es-es- es-er (4)
  yazıcılar birliğinin azası.
  
  toplantıya, çalıştaya varırdın,
  nice yetenekli hatipler vardır,
  makale okurlar: “büyük şairin
  şiirinde virgül, noktaya dair.”
  
  gülümsersin, biraz tere batarsın,
  batarsın bir tuhaf, garip duyguya;
  herhalde, mahtumkulu, virgülden,
  çizgiden, noktadan biraz büyük ya…
  
  bir gün toplantıda, öfkeyle dolup,
  yoldaşını yersiz yeren boş biri
  eve gelip okur, çocuklarına
  boş gezen hakkında yazdığı şiiri.
  
  bakmaz kendisine, riyasına bakmaz,
  utanmak nerede, gayet ciddidir.
  riya hakkındaki mısralarından
  mutlaka, ihlasla örnekler verir.
  her zamanın bir âdeti, örfü var,
  fakat bazen haddi aşıp iyiden,
  unuturuz tabiatın hüsnünü,
  öz varlığımızı güzelleştiren.
  
  senin anlattığın o güzel atlar,
  bugün ahırlarda görülüyor hor.
  … çünkü ziraatta önemi yokmuş,
  sebebi, karnında yokmuş bir motor.
  
  onlar ise, koç yiğidi uçurup,
  rüzgâra, bozkıra… cemal sahibi
  güzellere doğru gitmek isterler,
  kartalların göğe kalkışı gibi.
  
  bilim varır yıldızların dengine,
  şehirler de aya başını bağlar.
  topraktan, çiçekten türeyen insan
  kırda bir gül görür, öper ve ağlar…
  
  havalimanıyla inlesin şehir,
  şehir bu sesiyle varsın övünsün.
  fakat asla doğallık ve sadelik
  insanlığın mayasından çıkmasın.
  
  … bazen birkaç sade adam tartışır
  “şiirinin hakkını vermezsen eğer,
  yaklaşık yüz on bin kişi başına
  bir şair düşer ya düşmezmiş meğer.”
  
  biraz safça ama doğru bu fikir,
  çünkü bir emekli, sıkılıp, “iş” yerine
  vaka raporunu uzun ömrünün
  yaldızlar gönderir yazı işlerine.
  
  hadi sonra dur bakalım önünde,
  bir cevap yazarsın “şiirin zayıf” der
  cevabına cevap gelir: “ne öyle…
  samimi yazmışım, kalbim temizdir!”
  
  ve saire, yine.. ve benzerleri…
  fakat şiir dediğin, tabiat sana
  saflıktan başka bir kudret vermeli
  bülbül sesi verişi dek ozana…
  
  ıv
  
  gurup çöktü aydere’nin üstüne,
  bulutlar dağlarda ateş almışlar.
  nefesinle gözün düşen vadiler,
  bahar meclisinde sarhoş olmuşlar.
  
  zaman zaman bütün gece didinip
  ahir ulaşınca halaskâr tana,
  “ayrılıyor muyum senden firagi,
  varıyor muyum?!” der, sorarım sana.
  
  laf burda kafiye, vezinde de değil,
  (yoksa, dün kalbini, beynini ezip,
  yeni kafiyeler ararken, daim,
  sadelik peşinde bugün ezizov.)
  
  laf iç musikide, ahenkte de değil,
  herkes yürür gider, seçip yolunu.
  hayır, daha büyük bir mesele var,
  sevdim mi,
  sen gibi türkmen ilini?
  
  onun sis bürüyen sahralarını,
  dağlarında geyik yavrularını?
  ne zaman ziyaret eder, diyerek,
  bekleyen genç gelin manilerini? (5)
  
  iskender’in rüyasına girmeyen
  içi bereketli kalelerini?
  bir müthiş cümlenin ünlemi gibi
  göklere uzanmış kulelerini?
  kına beni, sevmediysem bunları,
  sevmediğim, hor gördüğüm yolunu.
  
  nasıl sevsin kıtaların hepsini
  sevmezken bir adam kendi ilini.
  
  v
  
  anayı sevmeyen yurdunu sevmez,
  yurdunu sevmeyen cihanı sevmez.
  cihanı sevmeyen kendini sevmez.
  
  .................................................................
  (1) mahtumkulu firagî’nin yurdu.
  “bilmeyen, soranlara deyin bu garip adımız,
  aslı gerkez, yurdu etrek, adı mahtumkulu’dur.”
  
  (2) meti köseyev, edebiyat bölümünde şairin hocasıdır. mahtumkulu dersleriyle öğrencilerinde milli şuuru diri tutmaya çalışırmış. dede korkut’u yayınladığı için, turancılık suçundan yargılanıp sürgüne gönderilmiş bir aydın.
  
  (3) antonio salieri, mozart’ın çağdaşı besteci. burada, hasedinden dolayı mozart’ı zehirlediği söylentisine gönderme var.
  
  (4) sssr; sscb’nin rusça kısaltması.
  
  (5) bu iki dizenin özgün şekli şöyledir: “giyewçilemäge haçan ger diyip, /çuwalgyzlan kakyan süyji
  lälesin?” bu mısraları, yoğun kültür öğeleri içerdiği için nazmen doğru çevirmek mümkün değildir. ancak bir parça açıklayabiliriz. türkmen âdetlerine göre yeni gelin kısa süre damatla kaldıktan sonra bir süreliğine baba evine döner. bu ayrılıkla yeni çiftlerin birbirini özlemeleri, sevgilerinin artması amaçlanmış olmalı. bu ayrılık süresi bazen altı ay kadar olabilmektedir. baba evine dönen bu yeni geline “çuvalgız” denir. zaman zaman damat, eşini ziyaret edip, babasına, yakınlarına görünmeden onunla görüşür. buna “giyevçilemek” denir. “lale kakmak” özel bir ahenk ve seremoniyle toplu mani okuma demektir. buna göre mısraların nesir olarak aktarılması şöyle olur. “çuvalgızların (kocam) ne zaman giyevçilemeye gelir ki diyerek kaktıkları laleleri (senin gibi sevebildim mi acaba?)”
• 18. yüzyılda iran'da yaşamış türk şair. orta asya türk coğrafyasında ismi çokça bilinen bir ozan olmasına rağmen ne yazık ki ülkemizde hak ettiği şana kavuşamamış.. halkımız tarafından pek tanındığı söylenemez.
  
  feysbuk'ta dolanırken gelse gerektir isimli şiirine denk geldim ve çok etkilendim. diğer şiirlerini de okuyunca aslında kendisi gibi yol göstericilere tüm türk halkları olarak ne kadar ihtiyaç duyduğumuzu anladım. ruhu şad olsun.
  
  karakuş rumuzlu bir arkadaşımız, gelse gerektir'i anadolu türkçesi ile yazmıştı youtube yorumlarında. olduğu gibi kopyalayıp buraya yapıştırıyorum; hakkını helal etsin.
  
  gelse gerektir
  
  kardeşler gün günden beter olmuş
  yıl yıldan beter gelse gerektir
  içki içen ve zina kılan cihanda
  belli meşhur olup dursa gerektir
  
  müslüman kardeşler dönmeyin bu yoldan
  geçersiniz sırattan incedir kıldan
  deccal gelir derler bir nice yıldan
  aleme bir kavga salsa gerektir
  
  gözü birdir kara giymiş boyuna
  garip yanar haraminin oduna
  şam, şerif ve ruma mekke medine
  müslümanlar kaçıp dolsa gerektir
  
  isa mehdi gelse âdildir zattır
  yecuc mecuc gelse zulüm heyhattır
  kulağı yerde sürünür bir yavuz zattır
  kaf dağını deşip gelse gerektir
  
  kalem titrer yetimlerin zârından
  coşkun geçer aşıkların serinden
  gök çöküp; dağları sarsar yerinden
  israfil surunu çalsa gerektir
  
  denizler kurur sular çekilir
  ay gün hem tutulur yıldız dökülür
  büyük dağlar erir yer gök yıkılır
  yalnız mevlam özü kalsa gerektir
  
  ecel gelse bende tüm varlığından
  elini çeker halktan şirin canından
  allah’ın emrinden hak fermanından
  azrail öz canını alsa gerektir
  
  haktan başka canlı canlar kalmaz
  israfil canını verir; sur hem çalınmaz
  kırk gün yağmur yağar yer gök bilinmez
  yeniden yeşerip bitse gerektir
  
  bir burak’ı hulle ile süslerler
  altın gümüş kızıl yeşil düzerler
  dört melek dirilerek gezerler
  muhammed kabrine gelse gerektir
  
  seda çıkar meleklerin tüyünden
  lebbeyk! diyip kalkıp gelir yerinden
  kabir yarılır kum dökülür serinden
  vayy ümmetim deyip kalsa gerektir
  
  gönül kaygıya düşer mahşer gamından
  hani ümmetin deyip sorar ‘emin’den*
  başını secdeye koyar kalkmaz zeminden
  kalk! deyip haktan ilham olsa gerektir
  
  israfil surunu alır koluna
  gözünü diker kadir hakkın yoluna
  şiir seda çeker sağ ve soluna
  cümle canlar cana gelse gerektir
  
  aksırıp aksırıp mezardan çıkarlar
  kalkarlar göğe gözünü dikerler
  boynunu büküp etrafa bakarlar
  kırk gün hayran olup dursa gerektir
  
  görürler kurt kuşlar kaçmaz yanından
  denizler kızdırıp gelmiş şanından
  herkes öz sevdiğinin yanından
  beraber birleşip kopsa gerektir
  
  zebaniye, melekler gürzünü tutmuş
  terazi kurulmuş gün nuru gitmiş
  buraka at veren; biner don ihsan etmiş
  donu hulle olup gelse gerektir
  
  büyük divan kurulur bir iş düzülür
  gün yüzü çevrilir alem kızar
  beynin cayır cayır kaynayıp sızlar
  verdiğin ekmeğin gölge olsa gerektir
  
  firavun haman şeddat nice kafirler
  ölmüşüz diyip hayran olup dururlar
  bizi kim diriltti? diye sorarlar
  mümin kullar cevap verse gerektir
  
  sevinçleri kaygı ile yok olur
  ateş yakılır kavgaları çok olur
  ahirette yüz yirmi saf olur
  on iki bölük edip sürse gerektir
  
  bir bölüğü hınzır olup gezerler
  bir bölüğü maymun olup asarlar
  bir bölüğü kör sağır olup gezerler
  yaptıkları alnına gelse gerektir
  
  kimisinin teninde ateş-alev oynar
  kimisinin ağzında kan irin kaynar
  beceriksiz hocalar dillerini çiğner
  onu rabbim böyle kılsa gerektir
  
  kimisi cehennem ateşinde yanar
  kimisi mest olup yıkılır yatar
  kimisinin ayağı alnında biter
  başı ile koşup gelse gerektir
  
  on kat kızgın döşek düşer yerine
  nowhager’in başı düşer burnuna
  dili uzayıp iner karnına
  ameline bulaşıp kalsa gerektir
  
  mümin ferman olup kafir iç çeker
  deve buğra gibi olup bilekli zıplar
  halk ağlaşır,fermanına sızlar
  muhammed tuğunu kursa gerektir
  
  korku düşer peygamberler canına
  oğul gelmez atasının yanına
  muhammed başlayıp terazi dibine
  yeşil alem kurup dursa gerektir
  
  kucaklar ‘oğlum’ diye adem peygamber
  ibrahim halil der: ‘ey ya gaffar’
  musa isa söyler: yaradan cebbar
  herkes kendisi dileyip alsa gerektir
  
  nice peygamberler duası makbul
  ne sağını tanır ne solunu ol
  başını açıp ağlar muhammed resul
  ‘vayy ümmetim’ deyip dursa gerektir
  
  cemaat silmez gözde yaşını
  tanışıklar sormaz dost-kardeşini
  meydanda kurulan mizan başını
  ısrafil tutarak dursa gerektir
  
  kafiri bezerler ateş donuna
  sürerler iletirler cehennem yanına
  palanlı katır gibi olup şanına
  buğra boyun* örümcekler soksa gerektir
  
  wayy der yetişmez kimse vayı
  eşek gibi anırıp doldurur sarayı
  yemişi zehirdir içkisi awı
  ebedi zindanda kalsa gerektir
  
  şimdi geldik mümin kullar ne edermiş
  hangisi işe hangisi yola gidermiş
  muhammed hatrına dua edermiş
  bilmeyenler bunu bilse gerektir
  
  mümin kullar geçip giderler yol gibi
  kimi yıldırım gibi kimi rüzgar gibi
  kimi koşan at gibi kimisi sel gibi
  kimi uçar kuş gibi geçse gerektir
  
  üç bin yıllık yoldur; bini çıkıştan
  bini hem vardır o bini inişten
  karadır geceden keskin kılıçtan
  kim gece gündüzde geçse gerektir
  
  kimi on günde geçer kimi bir ayda
  kimi yabani eşek gibi bağırır sarayda*
  kimi bir yılda geçer kimi bir ayda
  sonu beş bin yılda geçse gerektir
  
  bunca bin yıllar kanlar akıp geçince
  sırat köprüsünden karşıya geçince
  kevser ırmağından şarap içince
  yiğit koca bir yaşa gelse gerektir
  
  yiğitler yeşil taç koyar başında
  yusuf güzelliğinde isa yaşında
  davud’un yerinde otuz beşinde
  herkes öz sevdiğini alsa gerektir
  
  yetmiş hulle giyip tahta konarlar
  zeberced gibi burak binerler
  yerler içerler seyran kılarlar
  ölmez yitmez; baki kalsa gerektir
  
  yetmiş huri kız döşek döşer altına
  yetmiş huri kız imza verir kastına
  tuğba ağacı gölge salar üstüne
  hakkın cemalini görse gerektir
  
  dünya bu dünya der yatan sarhoşlar
  inanmayan kafir olur kardeşler
  mahdumkulu söyler gelir bu işler
  kıyamet günü kullar görse gerektir
• turgıl diydiler
  
  bir gice yatırdım tünin yarında
  bir tört atlı gelip turgıl diydiler
  habar birmez sana fursat cayında
  şol yerde erler bar görgil diydiler
  
  kalk dediler
  
  bir gece yatıyordum gecenin ortasında
  bir dört atlı gelip “kalk” dediler
  “haber vermez sana fırsat yönünden,
  o yerde yiğitler var,gör” dediler
• 18. yüzyılda evrim kuramına kısmen de olsa değinmiş şairdir:
  
  "adamoglun bicin (maymun) kimin, pelek her dem oynayar;
  ol hakıñ pelek üçin yaradan hayvanıdır."
  
  türkçesiyle:
  "ademoğlun maymun gibidir, dünya her zaman döner;
  o, hakkın dünya için yarattığı hayvanıdır."
  
  bicin, türkçede "maymun" demektir, eski türkçede de geçer. açıkça insanla maymunu benzetme durumu var şairin. ikisinin de primat olduğunun gayet farkında ama o yıllarda tanrı kavramı hala güçlü.