south sea bubble

• tarihin meşhur finansal buhranlarından biridir. spekülasyon çılgınlığının (ki buna daha sonra, braudel'in civilization and capitalism 15th 18th century kitabını okurken değineceğiz) ingiliz yatırımcının -tabiri caizse- elinde patladığı, 1720 yılında vuku bulmuş tezahürlerindendir. 1720 yılında hükümet yatırımcıyı, güney denizi şirketi'nin^* borsadaki hisselerine oynamaya teşvik etmiş, şirketin hisse senedi fiyatlarının şişmesine sebep olmuştu. aslında, güney denizi şirketi 1771 yılında kurulduğunda umulan, ingiliz bankası'nın ve doğu hindistan şirketi'nin ingiliz hükümetine borç vermedeki tahakkümlerinin önüne geçmek ve ayrıca güney denizi'nde devlet eliyle bir tekel yaratmaktı. bununla beraber, güney denizi şirketi finansal bir kurum ve tekel olarak anlamını, yatırımcının ilgisini çekmede bir araç olmaktan öteye geçiremedi. mamafih, yatırımcı, -özellikle belki de ispanya'yla yaşanan savaştan ötürü- güveninin celbedilmesinden kendini alıkoyamadı: mahut güvenin tetiklemesiyle hisse senedi fiyatları şubat 1720 itibariyle 175 pound'a, mart'ın sonunda 380 pound'a, mayıs 29'da ise 520 pound'a ulaşacaktı. bunda, spekülatörlerin payı da yadsınamaz kuşkusuz. haziran sonunda, hisse senedi fiyatlarının, kuşkusuz psikolojik bir sınır olan dört haneli rakamları görmesi (1000 pound) hazin sonun başlangıcıydı. aşağıda, ayların eşlik ettiği hisse senedi fiyatlarının 1720 ağustos'una değin spekülatif yükselişi ve hemen ardından gelen kaçınılmaz düşüşüne ilişkin verileri bulacaksınız:
  
  1720 ocak: 128 pound.
  1720 subat 175 pound.
  1720 mart: 330 pound.
  1720 mayis: 550 pound.
  1720 temmuz: 950 pound.
  1720 agustos: 1000 pound.
  1720 agustos 31: 775 pound.
  1720 ekim 11: 290 pound.
  1720 kasim: 150 pound.
  
  tarihin en meşhur musibetlerinden birinin (yiten büyük paraların sonunu hazırladığı insanların intihar vakaları sayıca az olsa dahi, trajik boyutta 1929 buhranında hayatına son verenlerden daha hazin değildi) müsebbibi olmuş güney denizi şirketi'nin varlığını 1850 senesine kadar muhafaza edebildiğini söyleyerek bu vaka'ya son noktayı koyalım.
• ingiltere'nin 1713'deki utrecht antlasmasi ile kazandigi, 30 sene boyunca ispanya'nin guney ve orta amerika'daki kolonilerine (south sea) afrikali koleleri tasima ve satma iznine asiento denirmis. yillik kole tasima kotasi 4800 kisiymis. antlasma ayrica south sea company'nin guney amerika'ya yilda sadece bir mal dolu gemi gondermesine izin veriyormus. onun da kargo siniri 500 tonmus. dolayisiyla utrecht barisi'nin ingiltere'ye tanidigi en onemli ticari avantaj, mal ticaretinden cok kole ticareti ile ilgiliymis.
  
  ingiltere bu ticaret tekelini, daha ispanya ile utrecht barisi imzalanmadan iki sene once, 1711'de, south sea company'e (guney denizi sirketine) devretmis. bunun karsiliginda da south sea company, ingiltere hazinesi'nin 10 milyon sterlin degerindeki borc kagitlarini tutan yatirimcilara sirketin hisselerinden dagitmis. ingiliz hazinesi de daha dusuk bir faizle (%6) south sea company'e borclanmis. bu hisse senedi-borc degisiminin (debt/equity swap) amaclarindan biri, ispanya veraset savaslarini finanse etmek icin borclanmak zorunda kalmis birlesik kralligin savas sonrasi borc yukunu hafifletmekmis.
  
  south sea company'nin guney amerika ile ticareti sayesinde muthis bir servet kazanacagi beklentisi ile doldurusa gelen ingiliz halki ve yatirimcilari, tarihin en onemli hisse senedi piyasasi balonlarindan biri olan south sea bubble'i olusturmuslardir. oysaki sirket guney amerika'ya ilk seferini ancak 1717 yilinda yapabilmis. 1718 yilinda ingiltere ve ispanya arasindaki iliskiler tekrar limonilestiginde south sea company acisindan isler kisa vadede hic de parlak degilmis. ama sirket yoneticileri ve onlarin kayirdigi ingiliz elitleri, sirketin uzun vadeli gelecegini baskalarina cok iyi pazarlamislar. south sea balonunun ayyuga ciktigi 1720 yilinin nisan ayinda, south sea company ingiltere'nin kamu borcu stogunun yarisindan fazlasini (yaklasik 31 milyon sterlin) daha satin almis ve bunlarin karsiliginda eski borc verenlere yeni hisse senetleri ihrac etmis. ingiliz hazinesi de gene gorece dusuk bir faizle south sea company'e borclanmis.
  
  south sea company'nin hisselerine akin akin hucum eden yatirimcilarin davranislarini gozlemleyen bazi cinfikirliler, ici bos vaatlerle yeni sirketler kurmuslar ve bunlarin hisse senetlerini halka arz etmeye baslamislar. bu yeni sirketlerden biri kendini soyle lanse etmis: "a company for carrying out an undertaking of great advantage, but nobody to know what it is" (cok avantajli ve karli bir is yapacak bir sirket, ama isin ne oldugunu kimse bilmeyecek). south sea company ile yatirimcilarin sermayesi icin rekabet etmeye baslayan bu sirketlerin onunu kesmek isteyen ingiliz devleti, daha sonralari "the bubble act of 1720" diye anilacak olan yasayi 1720'nin haziran ayinda cikarmis ve halka acik sirketlerin kralliktan imtiyaz (royal charter) almasini zorunlu kilmis. tabii ki south sea company bu ayricaligi elde etmis. bu da sirket hisselerinde olusmus balonu daha cok sisirmis, 1720 haziran'i basinda hisse fiyati 890 pounda tirmanmis. bubble act 1825'e dek yururlukte kalmis.
  
  isaac newton'un da bu balon sirasinda 20 bin pound kaybettigi rivayet edilmektedir. yedi yil savaslarinin sonuna (1767) dek kole ticaretine devam etmis ve 1850'ye dek varligini surdurmus south sea company'nin pratikte yerine getirdigi en onemli fonksiyonunun, birlesik kralligin kamu borcunun cevrilmesi ve yonetilmesi oldugu iddia edilmektedir.
  
  (bkz: dot com bubble)
• şirketokrasi kavramının yeni yeni tarih sahnesindeki yerini aldığı dönemde boy göstermiş feodal puştların yönettiği şirket.
  
  1771 yılında 10 milyon paundluk borca girmesine yol açan bir savaştan sonra ingiltere, south sea bubble' a bir anlaşma önerdi. ingiltere bu şirketten borç alacak ve %6 faizle geri ödeyecekti. ingiltere koşulları daha cazip hale getirmek için anlaşmaya bir madde daha ekledi:
  
  - güney denizlerindeki ticaret hakları sadece south sea bubble' a ait olacak.
  
  south sea bubble anlaşmayı hemen kabul etti, işin ucunda zengin amerika kolonileri vardı. şirket köle ticaretinde tekel kurmayı planlıyordu. ayrıca meksikalıların ve güney amerikalıların ingiliz yünlü ve pamuklularına karşılık altın ve mücevher vermeye dünden razı olduklarını düşünüyordu. şirket, operasyonlarını finanse etmek ve yatırımcı çekmek için hisse senetleri çıkardı. yatırımcılar bu girişimin güney denizleri üzerinde tekel kurmak anlamına geldiğini kavradı. ilk çıkarılan hisse senetlerinin kapış kapış gittiğini gören şirket, yenilerini piyasaya sürdü. bunlar da hemen doymak bilmez yatırımcılar tarafından satın alındı. ama bu çılgınlık amerika' daki enron skandalına benzer biçimde sonuçlandı.
• içinde geçen bubble şirketin adı degil, oluşan ve patlayan balonu ifade eden bir kelimedir. dolayısıyla vaka anlatılırken kurulacak south sea bubble anlaşmayı hemen kabul etti gibi cümlelerin bir anlamı yoktur.
• üzerinden neredeyse 300 sene geçmesine rağmen, ingiliz hükumetinin 2015 yılında da ödemeye devam edeceğini belirttiği tarihin en büyük balonlarından biri.
  
  http://www.nytimes.com/…payment-is-coming.html?_r=0
• ısaac newton ın 20.000 pound kaybettiği hisse senedi balonudur.
  
  ısaac newton güney denizi balonu'nda nasıl battı?
• (bkz: john blunt)
• isaac newton’ın sadece yerçekimi kuvvetini kanıtlayan kişi değil, aynı zamanda fomo’yu da dünyaya armağan eden kişi olduğunu anladığımız 18nci yüzyılın büyük balonu.
  
  (bkz: fear of missing out)
  
  büyük zararla satmayıp, yatırımına sonuna kadar asılsa, bagholder kavramını da medeniyete armağan edebilirdi.
  
  tarihi bir fırsatı kaçırmış.