• ırak selçuklu devleti’nin son hükümdarı (1177-1194).

    1169 yılında doğdu. babası arslanşah'ın 1177 ölümüyle atabeg muhammed cihan pehlivan tarafından 8 yaşında tahta çıkarıldı. gerçekte ise atabeyi olan ildenizoğlu pehlivan devletin başına geçti.

    tuğrul'un babaannesi, pehlivan'ın annesiydi. yani tuğrul'un babası ile pehlivan ana bir kardeşti. bu halde pehlivan tuğrul'un amcasıydı. bu bağ kuvvetten ve sağlam bir yakınlıktan yoksundu. pehlivan şeklen yeğeninin hakkını tutmak ama gerçekte başında olduğu mülkü oğullarına miras bırakmak istedi ve böyle bir vasiyet bırakıp 1186/87 tarihinde öldü. bu sırada 17-18 yaşında olan sultan tuğrul'un atabeyi olma mevkini de kardeşi kızıl arslan'a emanet etmişti. bunun anlamı kızıl arslan'ın ırak selçuklu devletinin başına geçmesi demekti. nitekim başlangıçta böyle de oldu.

    ölen atabey pehlivan'ın dört erkek evladı vardı. bu erkeklerin ikisi bir zamanlar rey'e hükmeden inanç'ın kızı inanç hatun'dan, biri türk bir kadından, biri de bir cariyeden olma idi. pehlivan'ın ölümünün ardından hemedan'da kızıl arslan başa geçti. yanında ölen kardeşinin türk bir kadından olma oğlu ebubekir de vardı. bu durum inanç hatun'un kıskançlığını çekti. kendi oğullarının derecesinin daha yüksek olduğuna dayanarak ortalığı karıştırdı. öyle karıştırdı ki bu karışıklıkta şeklen tahtta olan, gözetim altında tutulan 18 yaşındaki sultan tuğrul, kendisini muhafaza altında tutanlardan kurtulup muhalif kumandanların bulunduğu yere gitti ve atabey kızıl arslan'a karşı bağımsızlık savaşına girişti. bu savaşta gerekli askeri desteği buldu.

    kaynaklar methiye konusunda çok ileri gidebilirler. ancak bir sultanın veya bir devlet adamının fiziksel özelliklerini konu ederken yakışıklı sıfatını pek kullanmazlar. ancak sultan tuğrul'un bu konuda dikkat çektiğini ifade etmişlerdir. bunun yanında sultan tuğrul'un savaş meydanında tedbirsizlikle karışık saf cesaretiyle, etrafını kuşatan düşman çemberini kırmak için takip ettiği öfkeli ve temkinsiz tavrıyla öne çıktığı ifade edilebilir.

    ırak askerlerini yanına alan sultan tuğrul, inanç hatun'un oğulları mahmud ve ömer'i de safına katarak hemedan'a geldi. atabey kızıl arslan ise azerbaycan'a çekildi ve buradan abbasi halifesi ile sultan tuğrul'a karşı müttefiklik tesis etti. bu müttefik kuvvetler hemedan'a karşı birlikte saldırmak amacıyla harekete geçtiler ama müttefikini beklemeden tek başına selçuklu sultanı tuğrul'a saldıran abbasi veziri mağlup olarak bağdat'a dönmek zorunda kaldı. ancak halife nasır vazgeçmedi ve hemedan'a bir ordu daha gönderdi. bu ordunun imkanlarını değerlendiren sultan tuğrul, isfehan'a çekildi ve böylece ildenizoğlu kızıl arslan ve abbasi kuvvetleri hemedan'ı ele geçirdiler.

    sultan tuğrul'un bağımsızlık mücadelesinde yeni bir kuvvete ihtiyacı vardı ve bu sebeple azerbaycan'a gitti. burada kızıl arslan'a karşı savaşacak kuvveti buldu lakin bu kuvvet kızıl arslan'ın ani saldırısına düzensiz şekilde yakalanınca bozgun halinde dağıldı. bu yenilginin ardından sultan tuğrul kaçtığı yerden abbasi halifesi nasır ile diyalog kurdu. bağlılık ifade etti ve bunun kanıtı olması için oğlunu bağdat'a rehin olarak gönderdi. ancak halife nasır kendisine yardımcı olmadığı gibi oğlunu da rehin tutmayı sürdürdü.

    halife tarafından oyalanan sultan tuğrul güçsüz olduğu halde azerbaycan'a geri döndü. çok geçmeden kızıl arslan peşine düştü. bunun üzerine hemedan'a geri dönse de kızıl arslan'ın kuvvetleri tarafından tutulan şehre giremedi ve nihayetinde peşinden gelen kızıl arslan'a teslim oldu. bağımsızlık savaşını kaybetmişti. bundan sonra beklentisi eskiye dönmekti. bunun anlamı şeklen olsa da hukukunun ve tahtının korunması idi. lakin amcası kızıl arslan bunu reddetti ve onu tebriz'de bir kaleye hapsetti. bu hapis hayatı yaklaşık 1,5 sene sürecekti.

    bu sürede kızıl arslan ırak selçuklu ülkesine hükmetti ve tehlike bitti sanarak sefaya daldı. ancak bahsini ettiğimiz inanç hatun'u hafife aldı. eşi pehlivan'ın ölümünden sonra iki oğlu ve dolayısıyla şahsının egemenliği için ortalığı karıştıran inanç hatun, başta karşına aldığı kızıl arslan ile daha sonra evlenmişti. ancak bu evlilikte umduğu muhabbeti ve erki edinemedi ve bunu sindiremedi. kızıl arslan sefayı başkalarıyla sürüyordu. bunun üzerine iki oğluyla beraber davranıp kızıl arslan'ın kölelerinden bazılarını onun aleyhine çevirip onu öldürttüler ve sultan tuğrul hapisten kurtulup hemedan'a dönene kadar ki az sürede ırak mülkünün başına geçtiler.

    kızıl arslan'ın öldürülmesinden sonra ebubekir bin pehlivan, üvey annesi inanç hatun'un yanından bir gece kaçıp uzaklaşarak azerbaycan'a gitti ve burada elde ettiği kuvvet ve servet ile tüm azerbaycan'ı ve erran'ı hükmü altına alıp babasının ve dedesinin bu yöredeki mevkine erişti.

    sultan tuğrul ise tutuklu bulunduğu kalenin kumandanı ve türkmen emirlerinden biriyle yaptığı ittifakla esaretten kurtuldu ve hemen az bir kuvvetle tebriz'i almayı denedi. başaramayınca ırak'a yöneldi. amacı hemedan'a ulaşmak, tahtını geri almak idi. az sayıdaki kuvvetini bu amaç için disiplin etti. buna karşı rey'de bulunan ve ırak askerlerine sahip olan inanç hatun'un oğulları harekete geçtiler. taraflar arasında meydana gelen savaşı sayıca kuvveti hayli az olmasına rağmen tuğrul kazandı. inanç hatun'un oğulları azerbaycan'a kaçtılar. inanç hatun ise atabey pehlivan'ın hazinelerinin büyük kısmını içinde barındıran serichan'ı kuşatmıştı. sultan tuğrul'un kendisi üzerine harp için geldiğini öğrenince ise sahip olduğu politik zekayla davrandı. sultan tuğrul'un nefsini okşadı, ona baştan beri meyli olduğunu ifade etti, evlilik dileğini bildirdi ve elindeki tüm malını mülkünü kendisine teslim edeceğini aktardı. böylelikle sultan tuğrul'u ikna etti ve onunla evlendi.

    inanç hatun'un bahsi geçen evlilikleri, "levirat türü evlilikler" başlığı altında ele alınabilir. ilk eşi cihan pehlivan ölünce onun kardeşi kızıl arslan ile, kızıl arslan ölünce, son iki eşinin yeğeni olan sultan tuğrul ile evlendi. son iki evliliğini şahsının ve oğullarının güvenliği ve iktidarı için yapmıştı. kızıl arslan ile evliliğinde iktidardan uzak tutulunca onu öldürterek az bir süre olsa da ırak'ta oğullarıyla birlikte saltanatı ele geçirdi. ancak sultan tuğrul ile yaptığı evliliğin ardından çok geçmedi, bu kez kendisi öldü. bir kaynak ölümü hakkında ecel diyor, diğeri sultan tuğrul tarafından öldürüldü diye aktarıyor.

    sultan tuğrul nihayet bağımsız olduğu tahta sahip olmuştu. hemedan'ın ardından önce rey'i, daha sonra isfehan'ın aldı. rey'i harezmşah alaaddin'in kuvvetleri elinden almıştı. bu olay, tarafları karşı karşıya getirecek bir meseleydi. nitekim böyle de oldu. bu arada ırak ümerası ve inanç hatun'un oğlu mahmud, sultan tuğrul'a karşı harizmşah alaaddin'in safına geçmişlerdi. mahmud, annesinin ölümünden sultan tuğrul'un sorumlu olduğuna inanmıştı. o ve ırak ümerasının emrindeki güçler harezmşah alaaddin'in önünden rey'e yürüdüler. sultan tuğrul bunlarla rey'in birkaç fersah kadar uzağında karşılaştı. az sayıdaki ve geri çekilmek üzere hareket halinde bulunan kuvvetiyle onlara saldırdı. en önde meydana atıldı. ancak gözüne aldığı ok darbesiyle at sırtından düştü ve yerde yaralı vaziyette dururken, yanına gelen kuzeni inanç mahmud tarafından öldürüldü. böylece ırak selçuklu devleti son buldu. merhumun cesedi ise sultan ı. tuğrul'un rey'de bulunan mezarı yanına defnedildi (1194).
hesabın var mı? giriş yap