talebe-i ulum nümayişi

• 10 mayıs 1876 tarihinde fatih, süleymaniye ve beyazıt medreselerindeki öğrencilerin başlattığı isyandır.
  
  1876 senesinde hersek isyanı, bulgaristan ihtilali, selanik vakası gibi olaylar nedeniyle avrupa'nın osmanlı'ya baskısı had safhaya ulaşmıştı. sultan abdülaziz basına sansür uygulasa da halk yaşanan olaylardan bir şekilde haberdar oluyordu. payitahtta tedirginlik ve huzursuzluk günden güne artıyordu. özellikle de selanik vakası'ndan sonra istanbul'da; ''müslümanlar, hristiyanları katletmeye başlayacak, sadrazam mahmut nedim paşa başkentteki asayişi sağlamak için rusya'dan destek kuvvet isteyecek'' gibi rivayetler dolaşmaya başlamıştı. bu rivayetler karşısında halk silahlanmaya başlamıştı. beyoğlu'ndaki gayrimüslimler dükkanlarını kapatmıştı.
  
  bu kötü durumun baş müsebbibi sadrazam mahmut nedim paşa sayılıyordu. paşa, sadarete geldiğinden beri rus yanlısı politikalar izlediğinden halk ve bazı siyasiler tarafından hiç sevilmiyor, istenmiyordu. kendisine rus yanlısı olduğu için ''nedimov'' lakabı bile takılmıştı. bu görüşlerin aksine padişah abdülaziz ise, nedim paşa'ya fazlasıyla güveniyor, onu destekliyordu.
  
  10 mayıs 1876 günü medrese öğrencilerinin çoğunluğunu oluşturduğu, sayıları on bini aşkın bir topluluk başkentte isyan başlattı. bu grup, padişahın en büyük oğlu şehzade izzettin efendi'nin yolunu keserek, sadrazam mahmut nedim paşa ile şeyhülislam hasan fehmi efendi'nin azlini istediklerini, bunları babası sultan abdülaziz'e iletmesini söylediler. akabinde de babıâli'ye giderek eylemlerine devam ettiler.
  isyanın büyümesiyle ve üzerindeki baskının artmasıyla iyice çaresiz kalan sultan abdülaziz, bir süre sonra sadrazamı ve şeyhülislamı azletmek zorunda kaldı. sadrazamlığa mütercim rüştü paşa'yı, şeyhülislamlığa hayrullah efendi'yi getirdi. bu atamalardan sonra halk yatıştı ve isyan son buldu.
  
  bu ayaklanma biraz irdelendiğinde isyanı destekleyenlerin otoriter sultan abdülaziz yönetimine karşı kanun-ı esasi'nin ilan edilmesi için mücadele veren mithat paşa ve ekibinin olduğu anlaşılıyor. bernard lewis'e göre sultan ikinci abdülhamit de bu ayaklanmanın arkasında mithat paşa ve ekibinin olduğunu düşünüyor. mahmut nedim paşa'nın görevden düşürülmesiyle son bulan bu isyandan sonra mithat paşa ve ekibinin önemli görevlere gelmesi bu iddiayı kuvvetlendiriyor. nitekim isyandan sonra kurulan yeni hükümette mithat paşa ve destekçileri olan; mütercim rüştü paşa sadrazam, hayrullah efendi şeyhülislam, hüseyin avni paşa serasker olmuştur. mithat paşa da nazır olmuştur. yeni hükümetin kurulmasından bir süre sonra da şeyhülislam bir fetva çıkararak abdülaziz'in görevinin sona erdiğini, beşinci murat'ın padişah olduğunu ilan etmiştir.
  
  diğer yandan bu isyan esnasında ingiliz elçisi 'henry elliot', londra'ya gönderdiği raporda şunları yazmıştır: '' her ağızda kanunu esasî lafı dolaşıyor. başkentte aydın kamuoyunun temsilcisi olan ve milletin çoğunluğunun desteğine sahip bulunan softalar, onu (kanunu esasi'nin ilanını) sağlamada çabalarından vazgeçmeyeceklerdir. eğer sultan isteklerini geri çevirecek olursa, kendisini tahttan indirme teşebbüsü önlenemez gibi görünüyor. müminlere, kuran'dan ayetler dağıtılarak kuran'ın öngördüğü hükümet şeklinin demokratik olduğu ve şimdiki gibi hükümdarın mutlak iktidara sahip olmasının halkın haklarının ihlali olup şeriata aykırı olduğu ispatlanmaya çalışılıyor....''
  
  sonuç olarak bu isyandan kısa bir süre sonra; sultan abdülaziz katledilmiş, mithat paşa öncülüğünde kanun-ı esasi ilan edilmiştir. (bkz: birinci meşrutiyet)
  
  kaynaklar:
  enver ziya karal, osmanlı tarihi, c. vii, türk tarih kurumu basım evi, ankara 2003, s. 101-103
  ilter turan, osmanlı imparatorluğu'nun son döneminde öğrenci siyasal faaliyeti, iü iktisat fakültesi mecmuası 29, 2012.