• calisma sosyolojisi icinde -elestirel ne kelime- sinif temelli ve marksist bir yaklasim; emek sureci teorisi. cozumlemesinin merkezine calisma etkinligini, bu etkinligin gerceklestigi isyerini ve burada emegin sermaye tarafindan denetim altina alinmasini koyar. literaturde emek sureci tartismasi* olarak anilan ve hala suren tartisma, harry braverman'in 1974'te yayinlanan labor and monopoly capitalism* adli kitabiyla baslar. emek sureci yaklasiminin, bu oncu eser disindaki, temel metinleri arasinda manufacturing consent, industry and labour ve contested terrain sayilabilir.

    emek sureci kavraminin temelleri marx'ta bulunabilir. ustad kapital'in* "emek gucunun alimi ve satimi" baslikli bolumunun sonlarinda sunlari soylemektedir: "tum diger metalar gibi, emek gucunun tuketimi de piyasanin ya da dolasim alaninin disinda gerceklesir. o halde, sermaye sahibini ve emek gucu sahibini de yanimiza alarak, her seyin yuzeyde ve goz onunde olup bittigi bu gurultulu alani terkedecegiz ve kapisinda 'isi olmayan giremez' yazan uretimin gizli laboratuvarina gidecegiz. orada sadece sermayenin nasil urettigini degil, ayni zamanda kendisini nasil urettigini de gorecegiz. arti degerin uretimi, modern toplumun bu buyuk sirri, nihayet ortaya cikacak."

    bu alintidan da anlasilabilecegi gibi, marx'a gore emek piyasasinda sermayedar ile iscinin esit olmasi -daha dogrusu boyle gorunmesi- aldaticidir. emek ile sermaye arasindaki iliski, sadece bu "basit dolasim alani” cercevesinde degerlendirildiginde, ozgur ve esit bir alisveris olarak gorulebilir. fakat sermayedar emek gucunu satin aldigi andan itibaren durum degismeye baslayacaktir; zira emek-sermaye iliskisinin gorunur hale geldigi, tahakkum yabancilasma ve somurunun gerceklestigi alan isyeridir. keza "emek sureci ve mutlak artı degerin uretim sureci" basligini tasiyan bir sonraki bolumden itibaren marx kapitalizmin isleyisini burada cozumlemeye calisir.

    emek surecine hegemonya perspektifinden bakan gramsci, hapishane defterleri'ndeki amerikanizm ve fordizm yazisinda "hegemonya fabrikada baslar" der. gramsci'ye gore fordizm sadece bir birikim rejimi ve uretim stratejisi degildir; ayni zamanda bunun etrafinda orgutlenen -prototipini abd'de gördüğümüz- bir yaşam bicimi ve toplumsal yapidir. isin ve uretimin rasyonellestirlmesine dayanan, kitle formunda ve uretim temelinde orgutlenen bu toplum yeni bir isci ve insan tipine gereksinim duymaktadir. iste bu yeni tipin -kimi zaman guc kimi zaman ikna, kimi zaman yaptirim kimi zaman riza kullanilarak- yaratildigi en onemli alan isyeri ve genel olarak emek surecidir. bu noktada, gramsci'nin "emegin insani icerigi" olarak tanimladigi zihinsel etkinlik ile fiziksel etkinligin ayristirilmasi onemli bir rol oynamaktadir.

    labor and monopoly capitalism'de braverman adeta gramsci'nin basladigi yerden devam eder. ona gore emek uzerindeki denetimin en onemli unsuru iste bu ayrisma ve onun yarattigi niteliksizlesmedir. boylece emegin uretim uzerindeki denetimi sermaye lehine azaltilir; isci, yeri kolaylikla degistirilebilen ve doldurulabilenbir surec girdisine, kaynaga, insan faktorune donusturulur. giderek artan makinalasma ve merkezilesme de bunu guclendirmektedir. michael burawoy, 1979'da yayinlanan manufacturing consent'de sermayenin isletme ideolojisi eliyle emek surecinde rizayi nasil urettigini ele alir. richard edwards, ayni yil yazdigi contested terrain'de emek sürecini denetleme yontemlerindeki donusumu inceler. andrew friedman, 1977 tarihli industry and labour'da dogrudan denetimin yani sira sorumlu özerkligin* de sermaye tarafindan kullanildigini belirtir.

    emek sureci teorisi 1970lerin ikinci yarisindan itibaren calisma ve orgut sosyolojisi alanlarinda etkili olmus, hararetli bir tartisma yaratmistir. bu yaklasim, yarattigi cazibeyle ondan yana oldugu kadar ona siddetle karsi cikan pek cok kisiyi kendisine cekmistir. boylece emek tartismalari "gurultulu alanlara" hapsolmaktan kurtularak, hegemonyanin dogdugu, uretimin gizli mabedine donmustur. halen etkinligini surduren bu radikal perspektif, critical management studies gibi, baska yaklasimlara da esin kaynagi olmustur.
hesabın var mı? giriş yap