scada

• denetim, kontrol ve veri toplama işlevinin yanı sıra işletmeciler için önemli imkânlar sunmaktadır.
  
  konvansiyonel görevlere ek olarak tüm şebeke ve sistemler için osos ve coğrafi bilgi sistemleri (gis) ile bilgi alış verişi, arıza ihbar sistemi entegrasyonu özel olarak ise; su ve doğal gaz şebekeleri için hidrolik modelleme, elektrik şebekeleri için tahmin modülleri, yük analizleri, devre dışı kalma (outage management system), doğal gaz ve petrol hatları için kaçak algılama günümüzde scada ile birlikte istenir hâle gelmiştir.
  
  doğal afet riskinin bulunduğu bölgelerde disaster recovery uygulaması ile şebekenin izlenmesi ve kontrolüne devam etmesi sağlanmaktadır.
  
  temel olarak scada sistemleri kontrolün ve izlenmesi yapılacak saha (site), haberleşme ortamları (telsiz, gprs, karasal hat, uydu, fiber optik, enerji dağıtım hatları) ve kontrol merkezinden oluşmaktadır.
  
  scada sistemin kurulacağı saha; içme suyu, atık su, doğal gaz, elektrik, petrol, rüzgar gibi üretim ve dağıtım ağlarıdır.
  
  saha;
  içme suyu için bu tanıma barajlar, su kuyuları, depolar, terfi istasyonları, ölçüm noktaları (su kalitesi, basınç, akış vb.), hat vanaları sayılabilir. doğal gaz için bu tanıma mali ölçüm istasyonları (fiscal metering station fms) basınç düşürme ve ölçüm (reducing and metering station, rms) istasyonları, hat vanaları, kompresör istasyonları, pig alma ve atma noktaları, take-off noktaları sayılabilir. petrol hatları doğal gaz hatları ile benzerlik göstermekte olup basınç arttırmak için kompresör yerine pompa (terfi) istasyonları bulunur. elektrik şebekeleri için trafo merkezleri, dağıtım merkezleri sayılabilir. kurulacak prosesin özelliğine göre saha enstrumanları, sensörler, transmitterler, mcc ve vcc panoları, rtu, ac veya dc kesintisiz güç kaynakları, haberleşme donanımları, koruma modüllerinden oluşur.
  
  haberleşme ortamı;
  haberleşme ortamı seçilirken mesafe, veri trafiği/oranı, yedeklilik (redundancy), maliyet gibi pek çok konunun iyi analiz edilmesi gerekir. bundan on sene öncesine kadar şehir içi scada sistemlerinde telsiz sistemleri tercih edilirken kullanıcıların okth sistemine zorunlu bırakılması ile daha az tercih edilir hâle gelmiştir. gprs kapsama alanı sorunu ve bir işletmeciye bağımlılık gibi iki kritik nedenden dolayı soru işaretleri oluştursa da şehir içinde kolay kullanılırlığı ile öne çıkmaktadır. karasal hatlar ve fiber optik yöntemler izinsiz yer altı kazıları ile (osbler gibi nispeten kapalı ve korumalı bölgeler dışında) riskli görülmelidir. uydu haberleşmesi hem bant genişliği hem de maliyetleri ile en az tercih edilen haberleşme yöntemidir. power line carrier enerji dağıtım hatlarını kullanarak haberleşen özellikle elektrik scada sistemlerinde sıklıkla kullanılan bir başka yöntemdir.
  
  kontrol merkezi;
  kontrol merkezleri genellikle üç bölümden oluşur. operatörlerin sistemi anlık izleyebileceği, fazla ışıktan korunmuş, geniş bir görüntüleme sistemi ile detay manevraları yapacakları iş istasyonlarının bulunduğu masalardan oluşan merkez. scada sunucularının, arşiv sunucularının, haberleşme donanımlarının bulunduğu sistem odası ve kesintisiz güç kaynağının bulunduğu bölüm. kontrol merkezleri 7/24 çalışan yerler olup kalabalık, gürültü ve parlak ışıktan uzak olması önemlidir. teknik donanımın dışında kurulan sistemlerin göz önünde bulunan ve bu kadar para ile ne yapıldığının en iyi anlatılabileceğinin yerlerdir. bir kaç iyi örnek `asat, dosab.
  
  konuyla ilgili bir kaç entry için (bkz: #36233841), (bkz: #40085897) (bkz: industroyer)
• scada terimi, ingilizcede supervisory control and data acquisition kelimlerinin bas harflerinden olusan, merkezi yonetim, denetleme ve bilgi toplama sistemidir.
  scada, cografik olarak genis bir alana yayilmis cihazlarin (trafo,kesici,ayirici,pompa,vana v.b.), bir merkezden bilgisayar araciligi ile denetlenmesini, izlenmesini ve bir mantik icerisinde isletilmesini saglayan sistemlere verilen genel addir.
  
  scada sistemlerinin en yaygin kullanim alanlari :
  
  - belediyelerin su ve dogalgaz dagitim sebekeleri,
  - elektrik uretim ve dagitim kurumlari,
  - icme ve sulama suyu uretim ve dagitim tesisleri,
  - barajlar,
  - elektrik santrallari,
  - genis capta uretim yapan fabrikalardir.
• telemetri ve veri kazanımıdır. tedarik edilen verilerin depolanması ve de ihtiyaca yönelik kullanımının rahatlığı, kontrolün daha geniş alana yayılabilmesi, simülasyon ve modelleme yapmada sağlanan kolaylıklardan ötürü bir nevi kıç ıslanmadan balık tutma teknolojisidir^*. ancak operatörün yalnızca plc’nin görebildikleri hakkında fikir sahibi olması ise bir dezavantaj olarak görülmektedir.
  
  donanım hiyerarşisi; kontrol bölgesinde bulunan aygıtlar, terminaller (bkz: rtu), iletişim sistemi, ana istasyon, veri işlem departmanı ilk beşiyle sıralanabilir.
  
  bunun dışında halk arasında hmi diye adlandırdığımız kullanıcı ara yüzü yazılımları bulunmaktadır. citect, ve son donemlerde yıldızı parlayan yerli malı teos bu örneklerden yalnızca iki tanesidir.
• scada icin software ureten ve konu scada olunca akla ilk gelen bazi firma isimleri asagidaki gibidir;
  
  wonderware
  citect
  rockwell software
  iconics
  siemens
  intellution
  
  daha bir suru baska firma var tabi ancak yukaridakiler aslan payini goturuyor diyebiliriz.
  
  her scada sistemi genel olarak ayni veya benzer amaclara hizmet etmekte ancak bu kadar farkli firmanin bu ise el atmaya kalkismasi gosteriyor ki, rakiplerden siyrilmak icin yapilabilen seyler var. kurulum kolayligi, sistemin genel olarak hizi, ne kadar buyuk bir ag olusturulabilecegi vs.
  
  bu sistemlerin kurulumlari o kadar zor olmamakla birlikte olayin icine "c" girdigi zaman her ne kadar basit olursa olsun, hataya yer vermeyecek sekilde yapilmalidir. "c" dedigimiz olayin kontrol kismi. yani sen bir tusla gidip mesela koskoca fabrikanin ana circuit breaker'ini acabilirsin. bazi fabrikalar var ki adamlarin elektriginin olmadigi her dakika yuzlerce bin dolar. o yuzden olayin icinde kontrol segmenti varsa, ekstra dikkatli olunarak kurulmasi gereken sistemler.
  
  bu arada wonderware scada dunyadaki scada sistemlerinin yuzde 22'si gibi hayvani bir oranina sahip. bunu da dipnot olarak duselim.
• temelde bir bilgisayar yazılımıdır. oturduğunuz yerden size koca bir fabrikayı, makinayı kontrol etme imkanı verir. ama asıl işi yapan kontolördür.
  
  (bkz: dcs)
  (bkz: plc)
• buradaki supervisory bir insandır. çok çok geniş alanlara yayılmış bir sistemi scada (genelde) kendi kontrol etmez. verileri toplar, trend oluşturur, uyarır, alarm verir, supervisory sistemin (bu sistem kendi alt bölümlerinde otomatik çalışıyor olsa bile) kontrolünü üstüne alarak bazı çetrfil durumlarda sistemi kontrol eder. öyle naif bir kadın sesinin hoparlörden, "bilmem ne şeyindeki artış yüzünden hedeler durduruldu" şeklinde konuşarak başımıza supervisory kesildiği durumlar belki ilerde olabilir. şu anda filmlerde olmaktadır.
• iş güvenliği-yangın güvenliği konusunda faydaları olan sistemdir. yaşanan bir ramakkala olayda yada iş kazası-yangın durumunda kök nedeni bulmak için sistem verileri size harika ipuçları verir. makinede yangın çıkmış , neden ? fazla sürtünme kıvılcım çıkarmış , neden ? makine olağandan daha az yağ harcamış(işte veri kısmı) , neden ? yağ nozulları tıkandığı için harcama olmamış. aha da sana kök neden, tamam burayı çözeceğiz. kabaca bir örnek bu. özellikle yangın riski olan makine parkurlarında daha çok tercih edildiğini gördüm.
• "supervisory control and data acquisition" kelimelerinin baş harflerinden oluşmuş, sistemleri tek bir merkezden gözetleyen ve kontrolünü sağlayan “veri tabanlı kontrol ve gözetleme sistemi”dir. bilgisayar, haberleşme cihazları, algılayıcı veya başka türlü cihazlarla oluşturularak sistemi tek bir merkezden izleyen ve kontrolünü sağlayan sistem olarak da söylenebilir.
• scada, tüm sahaları kontrol eden ve izleyen merkezi sistemleri ifade eder veya bunlar geniş alanlara yayılmış karmaşık sistemlerdir. neredeyse tüm kontrol işlemleri, uzak terminal birimleri (rtu) veya programlanabilir mantık kontrolörleri (plc) tarafından otomatik olarak gerçekleştirilir. veri toplama, ekipman durum raporlarını ve sayaç okumalarını içeren plc veya rtu seviyesinde başlar. veriler daha sonra kontrol odasının operatörü, hmı kullanarak normal plc-rtu kontrollerini geçersiz kılmak veya ayarlamak için denetleyici kararlar alabilecek şekilde biçimlendirilir.
  
  scada sistemleri çoğunlukla nokta veya etiket adı verilen veri öğelerini içeren etiket veritabanları olarak bilinen dağıtılmış veritabanlarını uygulamaktadır. bir nokta, sistem tarafından kontrol edilen veya izlenen tek bir çıkış veya giriş değeridir. bir sistemin gerçek çıktısı veya girişi zor bir nokta ile temsil edilirken, yumuşak nokta diğer noktalara uygulanan farklı matematik ve mantık işlemlerinin bir sonucudur. bu noktalar genellikle zaman damgası değer çiftleri olarak saklanır. zaman damgası değeri çiftlerinin serisi, belirli bir noktanın geçmişini verir. ek meta verileri etiketlerle saklamak yaygındır (bu ek veriler tasarım zamanı, alarm bilgileri, saha cihazına giden yol veya plc kaydına ilişkin yorumları içerebilir). özellikle endüstriyel iot uygulamaları ile birlikte scada sistemi bir çok alanda başarıyla kullanılmaktadır.
  
  scada sisteminin mimarileri ise genel olarka 3 yapıda toplanmıştır:
  
  monolitik: ilk nesil
  ilk nesilde, bilgi işlem için ana sistemler kullanılmıştır. scada’nın ilk geliştirildiği zamanlarda ağlar yoktu. bu nedenle, scada sistemlerinin diğer sistemlerle bağlantısı da yoktu, bu da bağımsız sistemler oldukları anlamına gelmektedir. daha sonra, rtu satıcıları rtu ile iletişimde yardımcı olan geniş alan ağlarını (wan) tasarladılar. o zaman iletişim protokollerinin kullanımı özeldi. ana sistem başarısız olursa, veri yolu seviyesinde bağlanmış bir yedek ana bilgisayar bulunurdu.
  
  dağıtılmış: ikinci nesil
  birden fazla istasyon arasındaki bilgi lan aracılığıyla gerçek zamanlı olarak paylaşıldı ve işlem çeşitli çoklu istasyonlar arasında dağıtılmıştır. istasyonların maliyeti ve büyüklüğü, ilk nesilde kullanılanlara göre daha düşüktü. ağlar için kullanılan protokoller hala özeldi ve bu da scada sistemleri için birçok güvenlik sorununa neden olmuştur. protokollerin tescilli yapısı nedeniyle, çok az insan scada kurulumunun güvenli olduğunu bilmektedir.
  
  ağa bağlı: üçüncü nesil
  günümüzde kullanılan scada sistemi bu kuşağa aittir. sistem ve ana istasyon arasındaki iletişim, internet protokolleri (ıp) gibi wan protokolleri aracılığıyla yapılmaktadır. kullanılan standart protokollere ve ağa bağlanmış scada sistemlerine internet üzerinden erişilebilindiğinden, sistemin kırılganlığı artmaktadır. ancak, güvenlik tekniklerinin ve standart protokollerin kullanılması, scada sistemlerinde güvenlik iyileştirmelerinin uygulanabileceği anlamına gelmektedir.
  
  scada ile birlikte ağ güvenliği ve network konularının önemi her geçen gün artmaktadır. yeni dünyadaki izlenebilirliğin önündeki en büyük engel olarak artık bilgi düzeyi ve know-how'dan çok güvenlik görülmektedir.
• (bkz: kontrol mühendisliği)