tomris

• korkarım sırf bu isimli bir kız çocuğum olsun diye evlenicem yakın zamanda.
• tipik bir entel kadin ismidir. genelde^* kisa sacli olurlar.
• tomris de tomrismi$ dedirten bir turgut uyar şiiridir, arz-i hal ve sonrasinda bulunan, diger toplu eserlerinde yer almayan sonunda rastlanandir.
  
  senin icin alışılmış şeyler söyleyemem sana yaraşmaz
  kış gecesi amcamızdır bahar yakından kardeşimiz
  alır başımı erzincan'a giderim seni düşünmek için
  dörtlkleri bozarım çünkü dağlar ne güne duruyor
  kıyılar ve eskimeyen her şey seni anlatmak için
  
  bir bozuk saattir yuregim hep sende durur
  ne var ki islanir gider coskunlugum durmadan
  durmadan
  dağ biraz daha benden deniz her zaman senden
  hiçbir dileğimiz yok şimdilik tarihten coğrafyadan
  
  kimselere benzemesin isterim seni övdüğüm
  seni övdüğüm zaman
  güzel bir çingene yalniz başina dolaşmalı kırlarda
  seni övdüğüm zaman
• tarihin bilinen ilk kadin hukumdaridir. mö 6.yy. latinler tomyris seklinde kaydetmis. turk asilli mi yoksa fars asilli mi oldugu tartismalidir fakat saglam veriler bulup bir tahminde bulunmak sonucsuz kalmasindan daha iyi. en azindan bir cikis noktasi saglar.
  
  insanlarin neden boyle bir tarihi figuru sahiplenmek isteyebilecegini anliyorum. ilk kadin hukumdar, baya da tasakli. isminin etrafinda efsaneler var filan falan. pers krali cyrus ıı (ıı. keyhusrev)'in kafasini kesip, vucudunu carmiha gerip, kafasini da insan kani dolu bir sarap variline batirmis. ustune de "kana susamisligini dindirecegimi söylemistim" gibi bir sey demis. herodotus'a göre cyrus, tomris'in ogluna hileli bir pusu kurup öldurdukten sonra olaylar bu sekilde gerceklesmis. fakat farkli varyasyonlar da var. xenophon'da diyor ki cyrus(keyhusrev) savasi kaybetti ama savastan cok sonra kendi yataginda huzur icinde vefat etti.
  
  gelelim tomris turk mu fars mi meselesine. bu soruyu cevaplamak icin scythians(ıskitler) hakkinda biraz ön bilgi sahibi olmak lazim. cunku tarih bu ablayi ıskit olarak kaydetmis. fakat ıskitler dedigimiz sey bircok etnik kökenin bir araya gelmesinden olusan bir konfederasyon. ıcinde farslar, slavlar, turkler, hatta mogollar filan var. haritayi suraya birakayim. iskitler harita
  
  ıskitler ilk tanimlandiklari dönemde ındo-ıranian bir dil konusuyor. fakat federasyon genisledikce yeni etnik kokenler ve diller dahil oluyor. late ıron age döneminde dogudan batiya dogru azalarak gradientlesen bir turklesme gozlemleniyor. konuyu dagitmayayim.
  
  tomris bir ıskit. daha spesifik olmak gerekirse bir massagetae. massagetae, "saka haumavarga" ile sinonim. yani anlamdas. (according to guive mirfendereski at the circle of ancient ıranian studies). yani saka. bunu dedikten sonra sunu belirteyim, tomris ındo-ıranian bir dil konusuyor olabilir, turkic bir dil konusuyor da olabilir. bu etnik kokeni konusunda bir ipucu verir ama hicbir seyi ispat etmez. elimizde bilimsel bir kazi calismasi veya ispatlanmis bir uluslararasi makale yok, fakat wikipedia'dan bile ulasabilecegimiz baska bilgiler var.
  
  1. tomyris => tomris => tomur => temir (kazakh, uzbekh, kyrgyz) => demir (turkce) biraz zorlama gelebilir ama bu isim varyasyonlari hep böyle. ıı. keyhusrev'i bile herodot kiros, latinler cyrus olarak kaydetmis. kardesim hic mi kulak yok diyor insan.
  2. su anki saka konfederasyonu bolgesindeki devletler su sekilde turkmenistan, bati uzbekistan and guney kazakhstan.
  3. sakalar(massagetaens) gunese ve gokyuzune tapti. mo 6.yy'da perslerin herseyin yaraticisi olan tek tanrili, daha gelismis bir dinleri var.
  4. bakalim eski tarihciler sakalar hakkinda neler söylemis.
  
  procopiuswrites in history of the wars book ııı: the vandalic war: "the massagetae whom they now call huns" (xı. 37.), there was a certain man among the massagetae, well gifted with courage and strength of body, the leader of a few men; this man had the privilege handed down from his fathers and ancestors to be the first in all the hunnic armies to attack the enemy (xvııı. 54.).
  
  ıngilizce bilmeyenler icin önemli kismi cevireyim. "kendilerine hun demeye basladilar" diyor.
  
  evagrius scholasticus(ecclesiastical history. book 3. ch. ıı.): "and in thrace, by the inroads of the huns, formerly known by the name of massagetae, who crossed the ıster without opposition"
  
  baska bir seyden bahsederken diyor ki "... ve trakya'da önceden massagetae olarak bilinen hunlarin baskinlarindan..."
  
  aksiyon sever tarihcimiz herodotus'da diyor ki "ın their dress and mode of living the massagetae resemble the scythians. each man has but one wife, yet all the wives are held in common; for this is a custom of the massagetae and not of the scythians."
  
  "massagetaelerin kiyafetleri ıskitlere benziyor. her erkegin tek bir kadini var, fakat kadinlar ortak. (artik nasil oluyorsa) bu massagetae adeti. ıskitler böyle degil." herodotus ayrica sakalarin saglikli yaslilari (eger öldurulecek kisi de razi gelirse) kurban olarak kesip yediklerinden bahsediyor. cok fazla sut iciyorlar diyor. (muhtemelen kimiz'dan bahsediyor - alkollu at sutu) ne kadari dogru, ne kadari efsane ve uydurmaca bilemiyoruz tabi. belki de hepsi dogru, merak eden baska tarihcilere de baksin. ama su kisim kesin bilgi; eski turklerde kadin-erkek iliskileri esitlikten daha fazlasiydi. farkli bir toplum. herkes savasci, ahlak kavrami cinsellik ile iliskisiz filan.
  
  mesela baska bir örnek 10. yy'da bir oguz ailesini ziyaret eden arap gezgin ahmad ıbn fadlan bakalim ne demis.
  
  when we happened to be staying with a man of them as guests, we came and sat down. the man’s wife was with us, and while she was talking to us, she uncovered her pudendum and scratched it, while we were looking at her. we covered our faces saying, “ı seek forgiveness of god.” her husband laughed and said to the interpreter: “tell them she uncovers it in your presence and you see it, but she safeguards it, and it is not attainable. this is better than if she were to cover it, while making it accessible.
  
  bizim arap özetle diyor ki, "kadin bizimle beraber, erkeklerle, oturdu. bir ara bizimle konusurken gözumuzun önunde kasiklarini acip, bacak arasini kasidi. biz sasirdik allahim bizi affet filan dedik. kocasi bu duruma guldu ve cevirmene dedi ki: sizin önunuzde bacak arasini acabilir ve siz görebilirsiniz fakat kendisi onu koruyabilir, gördunuz sey ulasilabilir degil. bu davranis bacak arasini ulasilabilir yapip(muhtemelen kendini koruyamayan kadinlardan bahsediyor) örtunmesinden daha iyi."
  
  5. tomris ile alp er tunga'nin akraba oldugu söyleniyor. bu kisim biraz belirsiz. fakat kutadgu bilig'e göre alp er tunga bir turk orasi kesin. yine kutadgu bilig'e gore persler "afrasiyab" diyorlar. archenemy gibi bir sey. ıranlilarin bas dusmani alp er tunga. kasgarli mahmut'un divan-i lugatut turk'une gore isminin anlami alp = yigit, er = asker, tonga = sibirya kaplani.
  lisede alper tunga oldi mu filan diye dalga geciyorduk ama herifin adi "yigit asker sibirya kaplani" anlamina geliyor. bu isim karsisinda cenk, savas vs gibi maskulen isim sahipleri faso fiso kaliyor. berkecanlar af dileyip tövbe etmeye basladi bile.
  
  ya bu tip kutadgu bilig, divan-i lugatit turk gibi eserler hep 10. 11. yy urunleri. yani artik turkler musluman. dolayisiyla antik dönemde yasamis alp er tunga hakkinda bu kadar cok sey bilirken kasitli olarak kadin hukumdar tomris'i golgede birakmis olabilirler. ıslam'a ters bir durum. kadin basina hukumdarlik filan. ama tabi bu benim spekulasyonum.
  
  6. biz tomris'i hala kadin ismi olarak kullaniyoruz. (bkz: tomris uyar) filan. diger turkic ulkelerde ve ıran'da bu durum nasil bilemiyorum tabi.
  
  bana sorarsaniz bu kadin bir turk gibi gorunuyor. ama hayata geri dönup, ben pers'im veya pers asilliyim derse de sasirmam. diyecegim o ki, kazakhstan'da turkiye'de, uzbekistan'da, ıran'da bu kadinin genlerini tasiyan insanlar olabilir. buyutulecek bir durum yok. göruyoruz ki turkler ve persler birbirlerini anadolu'dan cok cok önceden beri etkilemisler. mö'den bahsediyoruz. herkes sahiplenebilir. bakin elin amerikalisi bile sahiplenmis, tomyris adina metal sarki yapmis. tomyris - a sound of thunder
  
  sozleri su sekilde:
  
  from the steppes of scythia
  came a righteous queen
  with sword in hand
  she rode beside her men
  through wild and unforgiving lands
  
  yet to the west the king
  cyrus the great thought that he could lay claim
  to one who would not shackle herself
  to any man despite his name
  
  how could he know
  that the queen he desired
  would never submit
  never kneel before his throne
  
  tomyris reigned
  a woman of strength and power
  warrior queen of the massagetae
  no man was her equal
  who could ever rule beside her
  tomyris
  may all men
  may all men know
  
  cyrus desired her land
  he lay a trap and captured her son
  the prince was dead by dawn
  the war between them had just begun
  
  ı swear by the sun
  the sovereign lord
  ı will give you your fill of blood
  
  tomyris lead
  an army of mighty warriors
  for her they fought and killed and bled
  no man could defeat her
  how could one stand beside her
  tomyris
  her power would be known
  
  defeated by her army
  cyrus the great dead at her feet
  his skull the final trophy
  drowned in human blood
  
  his army dead
  see now ı fulfill my threat
  you have had your fill of blood she said
  
  tomyris reigned
  a woman of strength and power
  warrior queen of the massagetae
  no man was her equal
  who could ever rule beside her
  tomyris
  may all men
  may all men know
  
  biliyorsunuz musluman, yahudi ve hristiyan olmus farkli farkli turk kabileleri var. insan dusunmeden edemiyor, turkler sami dinlerine gecmek yerine cin uygarligi gibi kendi inanclarina ve kulturlerine sahip ciksaydi, 21. yy'da nasil bir toplum kurarlardi. su anda yaslilari kurban edip, yemedigimiz iyi olmus tabi. (ulan herodotus... biri sunu arastirsin beni yesillendirsin arkadaslar)
• sadece barış çağrısını olumsuz yanıtlaması yüzünden savaşmak zorunda kaldığı cyrus'a esir düştüğü için utancından kendini öldüren oğlu spargapises'in intikamını acı alan meşhur kraliçe tomyris. hızını alamayıp köstence'ye kadar ilerler. şehre o dönemde tomris'ten devşirme tomi ya da tomis adı verilir bu yüzden.
  
  tarihteki en kahraman annelerden.
• iskit kralicesi, oglunu olduren pers imparatoru kuras'i bozguna ugrattiktan sonra kesik basini kan dolu bir kaba batirarak hirsini cikardigi soylenir.^*
• peçenek türklerinden bir kadın kahraman. tarihte, pers kralı ii. keyhusrev’le savaşmış olan massagetlerin ünlü kraliçesi. “tomur veya temir, demir” kelimeleriyle ilgi kuranlar vardır.
• ilk türk boyu olan iskitlerin savaşçı kadın hükümdarı. pers imparatoru sirius'un en çok korktuğu hükümdar. ama korkunun ecele faydası yok. m.ö. 529 yılında sirius son seferini iskitler üzerine yapıyor ve gene tomris'e yeniliyor.
• massaget kökenli olduğunu söyleyen bilim adamları olduğu gibi esasında olay çok da karmaşık değildir messagetler bugünkü horasan-şiriderya bölgesinde yaşayan büyük ihtimalle de fars kökenli bir halktır.pers imparatorluğu ise bu bölgeyi tamamen ele geçirmeye çalışmaktadır iskitlerle-persler arasındaki savaş bu bölge içindir ancak iskit devleti (esasında konfederasyon demek daha doğru olur zira bu devletin içinde yaşayan halklar fazlasıyla özerktir) batıda bugünkü ukraynadan doğuda altayların ötesine uzanan kuzeyde sibiryaya genişlemiş bir devlettir genelliklede göçebe topluluklar oluşturmuştur nüfus yapısını massagetler gibi fars kökenli olması kuvvetle muhtemel halklar gibi fin-ogur slav türk halklarınıda bünyesinde barındırmıştır pers destanlarında sadece bu bölgenin hükümdarıy mış gibi betimlenmiştir tomris hatun ancak saka döneminden kalma kurganlar da nerdeyse tamamen türk motiflerini barındıran materyaller bulunmuş olup ordu yapıları da orda sistemindedir yanidüzenli bir ordu olmayıp savaş durumunda toplanan bir ordudur zira pers saldırısı karşısında kısıtlı zamanda çok küçük bir ordu oluşturabilmişlerdir. persepoliste ki tüm milletler kapısının devamındaki kabartmalarda sakalar da betimlenmiştir ve ben sormadan rehberimiz moğollara benziyorlar ama moğol olmadıkları bugün kesinleşmiştir demişti.bugün kazakistanda da tomris hatun önemli bir milli simgedir.antik döneme ait bizim geçmişimiz gün gibi açık şekilde sakalar olmasına karşın türkiye de doğru düzgün saka uzmanı tarihçi yoktur genellikle bilgilerimiz rus kaynaklıdır. petersburg hermitaj müzesinde saka döneminden kalma materyallerle m.s. ki döneme ait materyalleri karşılaştırdığımızda birbirinin devamı olduğu görünmektedir.
• iskit-saka devletinin kadin hukumdari.