ay

• eski toplumlarda, inanç sistemi kozmolojiye dayanıyordu. bozkır kültüründe zamanı anlamak, yönü bulabilmek vs için gökyüzüne bakılırdı. bu yüzden eski toplumların hepsinde ayın özel ve önemli bir konumu ve bir sürü de tanrısı ve tanrıçası vardı.
  ay ata, sin, nannar ya da nanna, enzu, kaşku, selardis, kuşuk, arma, min...aya veya ay ile özdeşleştirilen tanrı ve tanrıçalara verilen isimlerdi.
  
  "geceleyin aydınlık saçan ay var ya
  gökyüzünden ovalara dağlara
  denizlerin üzerine serilen
  akan derelerle çaylarla
  gölgelerden kaçan
  açıklığı genişliği seven ay var ya
  kaşku demişler adına hititler."(ismet zeki eyüboğlu anadolu mitolojisi)
  
  mitolojilerde kafa karıştıran bir husus da ayın cinsiyeti olmuş. evet, yanlış anlamadınız, ay dişi mi erkek mi kafa patlatmış eskiler.
  diğer mitolojilerde ay tanrısından çok ay tanrıçası olsa da (diana/artemis, selene/luna, isis, hekate vs) türklerde ay genellikle erkektir. (günümüzde hala ay dede diyoruz, ay nene demiyoruz lakin ayın kadın olduğu efsanelerimiz de var, çok karışık çok)
  gerçi bazı inanç sistemlerinde ayin hilal şeklindeyken eril, dolunayken dişil özelliklerine büründüğüne inanılmış.(hilal şeklinde olduğunda boğa ile özdeşleştirilmiş. muhtemelen boynuzla bağlantı kurulmuş.)
  hatta bazı efsanelerde de hermafrodit olmuş. (şimdi ayı hermafrodit yapan mitolojiye fazla kafa yormaya gerek yok yani adında afrodit geçmese bile bu olsa olsa yunan mitolojisindedir deriz bence)
  ayın dişi güneşin erkek olarak düşünüldüğü mitolojilerde bu ikisinin birbirine kavuşmak için dönüp durduğunu inanılmış.
  
  eski toplumlarda ay ve güneş kültünün genellikle birbirini tamamlayan iki unsur olarak karşımıza çıktığını ve eril-dişil, aydınlık-karanlık, gündüz-gece, dış-iç gibi simgelerle tanımlandığını görüyoruz.
  (ay sezgi ve kehaneti sembolize eder aynı zamanda, cadıların^* büyü uygulamalarında ayın evrelerini dikkate almaları bu yüzdendir. eski türk şamanlarında da dolunay önemlidir. keza ay tutulması da bela habercisi sayılır.)
  
  türklerde oğuz kağan'ın soyunun ay ata'ya gittiğine inanılırdı. (oğuz'un annesinin adı ay kağan/ay hatun olarak geçer. oğullarından birinin adı da ay han'dır.)
  
  ay ata, bir destana^* göre, ilk türk hükümdarlığını kuran hanedanın soyunun dayandığı ilk insandır. (dikkatinizi çekerim tanrı değil insan, türklerde ay ve güneş tanrı olarak çok fazla görülmez) bu destan, mısırlı tarihçi devadari'nin eserinde yer alır.
  dawadari, bu destanın daha eski bir türk yapıtının çevirisi olduğunu, 10. yüzyıla dayanan bir arap el yazmasında okuduğunu belirtir.
  destanda yaratılış üzerine incil'in anlatımlarına ve islami geleneğe işaret eden izlere rastlanır: atam (ilk insana verilen ad olan ay-atam) âdem'in halk etimolojisi olabilir; genesis'te^* olduğu gibi, türkçe anlatımda da balçık ilk insanın hammaddesidir; ilk kadın ay-wa tamamen islami gelenekteki havva'yı (eva) çağrıştırır. aynı türk destanına göre, kadın da balçıktan "yaratılmıştır". türk destanının diğer özgün bir özelliğine göre, karatay dağlarmdaki bir mağara ilk erkek ve ilk kadına anne kucağı olarak hizmet vermiştir.
  "efsane şöyle: çin sınırındaki kara-dağ mağarası bir zamanlar yağmur sularının taşmasıyla insan vücudunu andıran bir çukuru doldurur. güneş ısısı etkisiyle 9 ay sonra çukurdaki çamur canlanır. böylece 40 yıl yalnız başına yaşayan ilk erkek ay-atam yaratılır; daha sonra diğer bir su baskını, çukuru yine çamurla doldurur ve ilk kadın da aynı biçimde "yaratılır". kadının yaratılışı "eksik" kalır çünkü güneş ısısı birinci seferde olduğu kadar güçlü değildir. ay-atam ve ay-wa'nın beraberliklerinden 40 çocuk dünyaya gelir. ay-atam 120 yaşında, ondan 40 yıl sonra da ay-wa ölür. en yaşlı oğulları onların cesetlerini anne çukuruna gömerek tekrar canlandırmaya çalışır.
  bu ilk ebeveyn öncesi çukur daha sonraki zamanlarda ilk hükümdarları ay-ata'nın soyundan gelen türklerin kült yeri olmuştur."^{* *}
  bahaeddin ögel hoca aynı efsaneyi memlükler zamanında anlatılan bir yaratılış efsanesi olarak benzer şekilde anlatır. (ufak tefek farklılılar var da o kadar detaya giremeyeceğim şimdi) efsaneyé göre ilk insana bir ana rahmi görevi yapan bu kutsal mağara ata mağarası olarak kabul edilir ve her yıl törenler yapılırmış. (ıssık göl civarı olabilir)
  
  aydan türeyiş moğollarda da vardır. bizzat cengiz han'ın soyu, aydan gebe kalan bir kadına dayanır. (efsane dememe bilmem gerek var mı)
  
  altay türklerine göre tanrı ülgen ay ile güneşi yaratmış ve onlara dokunabildiği bir dağda otururmuş.
  gene altay türklerinde ayın üzerindeki lekelerle ilgili anlatılan şöyle bir söylen vardır: [...yeryüzünde insanları yiyip bitiren bir dev yelbegen* varmış. tanrı bu devi öldürmeyi düşünmüş.
  güneş: "ben sıcak ve ateşim ile devi öldürebilirim ama insanları da yakabilirim" demiş ve vaz geçmiş.
  ay ise: " insanlar benim soğuğuma dayanabilirler. bunun için ben devi öldürebilirim" demiş yeryüzüne inmiş. bir ağaç üzerinde böğürtlen yiyen devi ağaçla birlikte alıp gökyüzüne çıkmış. bu yüzden dolunayda dev ile ağaç, ayın yüzünde görünürlermiş...]
  bu anlatıda da görüldüğü gibi türkler güneşi sıcak ayı ise soğuk görüyor ve kendilerini aya daha yakın hissediyorlar. ( ay da tıpkı kendi yaşadıkları coğrafya gibi soğuk ve karanlık çünkü)
  
  türk inanışlarında ayın hareketleri yani küçülüp büyümesine de kafa yorulmuş. bazen küçüldüğüne göre onu bir şeyler yemekteyemiş. ayı yiyebilecek kadar güçlü ne olabilirmiş ki? tabii ki türk mitolojisinin en baba motifi, kutlu kurtlar.
  "...ay, göklerde dolaşıp bir tepsi gibi olduğu zaman, kurtlar ile ayılar hemen koşarlar, ondan birer parça koparıp yerler ve böylece ayı küçültürlermiş. ay, üzgün ve yaralı olarak kaybolurmuş. sonradan yaralarını sarıp iyileşirmiş. yeniden dolunlaşıp göklerde görünürmüş. kurtlar, dolunayı görünce birer parça koparıp yeniden küçültürlermiş. ayın küçülüp büyümesi, kaybolup yeniden görünmesi bundan ileri gelirmiş..."
  "ay'ı kurtlar yakalar iyice bir yolarmış,
  ay eve gidip yatar, yarası kan dolarmış..."
  
  türk halk inanışlannda, rüyada ay görmek hayra yorumlanmış ama ay tutulması kıtlık ve ölümün işareti sayılmış ve kötü ruhlara bağlanmış. bugün bile bazı yörelerde ay tutulması sırasında bu kötü ruhları kovmak için tenekelere vurulur, tüfek atılır. (bazı anlatılarda ay tutulması yelbegene^* bağlanır.)
  
  yakutlarda ay tangara (ay tanrı) yaratıcı olarak görülür ve kartal kılığına girerek hayat ağacının üzerinde dolaşırmış.
  
  manas destanı'nda altın ay (almambet'in annesi), ay çörek/çörök (semetey'in eşi) gibi karakterler var.
  
  başkurt türklerinin akbuzat destanı'nda mesim han'ın kızı ayhılıv, ana karakter olmasa da destandaki önemli karakterlerden biri ve alp tipi kadın sembolü.
  
  hun türklerinde ay ve güneş her zaman önemli olmuş. hun hakanı her gece çadırına girmeden önce aya saygıda bulunurmuş. (valla burada ne diyeceğimi bilemedim. dua edermiş ya da ibadet edermiş demek saçma geldi. ona benzer bir şey işte...) savaş ya da saldırı kararını alırken bile ayın durumuna bakmışlar hep.
  
  türklerde güneş doğunun, ay batının sembolüdür.
  
  gelelim ay dede ile öksüz kız efsanesine...
  çok çok eski bir türk efsanesi bu amma velakin aynı eskilikte de bir avrupa efsanesi. burada kim kimden almış diye şey yarışına girmeye gerek yok. (dünya mitolojilerinde o kadar çok benzer motif var ki, kendimizden örnek verirsek en meşhuru tepegöz ile kiklop'un^* birebir aynı olması mesela)
  bu kadar büyük bir coğrafyaya yayılmış olduğu için de doğal olarak çok farklı anlatıları^* var.
  merak edenler internette uzun varyasyonlarını açıp okusun. ben sadece en eski türkçe anlatılardan birinden bahsedeceğim: "bir zamanlar yakut türklerinden öksüz ve yoksul bir kız varmış. sıkıntı içinde yaşarmış. sürekli aya yalvarıp aydan yardım istermiş. soğuk bir gecede suya giderken, ay inmiş ve kızı alıp götürmüş. bu yüzden dolunayda, omzunda sırığı ve iki kovası ile görünürmüş. ayda iki tane de çocuk doğurmuş. bunun için yakut türkleri, kızdan zarar gelir diye aya baktırmazlarmış..."
  
  kaynak: bahaeddin ögel - türk mitolojisi
  pertev naili boratav - türk mitolojisi
  celal beydili - türk mitolojisi
  
  (bkz: türk mitolojisinde ay/@ay hatun)
  (bkz: türk mitolojisi/@ay hatun)