amedeo modigliani

• amedeo modigliani (1884-1920) bohem, alkolik, uyuşturucu müptelası, yaşadığı topluma yabancı bir izole, yalnızlıktan hoşlanan bir asi, burjuvaziye gizli nefret besleyen italyan...gibi asla hak etmediği birçok yakışıksız sıfatla tanımlansa da şöhret peşinde koşmayan, sanatını geniş kitlelere duyurma gayretinde olan ve yaşadığı dönemde anlaşılamamış bir figür olarak sanat tarihindeki yerini almıştır. van gogh gibi kısa bir yaşam sürmüş, çağdaşı kübistlerin ulaştığı şöhrete ancak öldükten sonra kavuşabilmiş sıra dışı bir portredir. sıra dışı çünkü maddiyat peşinde koşmamış, eserlerine ucuz fiyat biçen sözüm ona sanat simsarlarına rest çekerek sanatını yüceltmiş, bunların bedelini eşi ve çalışmalarının daimi modeli jeanne hébuterne ile birlikte yoksul, günübirlik bir yaşam sürerek ödemiştir.
  
  çiftin père lachaise mezarlığı'ndaki mezar taşı: görsel (önceleri aynı mezarlıkta farklı kabirlere defnedilseler de 1930'dan bu yana birlikteler)
  
  yakışıklı ressamın bir meslektaşı tarafından yapılan portresi:
  
  marie vorobieff -- amedeo modigliani'nin portresi, 1955: görsel
  
  bu kübist portrede modigliani'nin parçalanmış zihnine ve dağınık kişisel yaşamına dönük referanslar bulan kimi sanat eleştirmenleri ressamın melankolik bakışına da dikkati çekmişlerdir. gerçekten de hüzünlü, dış olaylardan çabuk etkilenen ama daima içine kapanan bir ressamdı modigliani. ilgi görmeyen resimlerini yaşadığı küçük evinde istifleyebilmiştir.
  
  yaşarken kısa dalgalı bir başarı yakalayan, bir cinnet ânında yaptığı heykellerin çoğunu yok eden, evinin kirasını ödemekte zorluklar çeken, birçok sıra dışı büyük sanatçı gibi öldükten sonra hakkı teslim edilen, nihayetinde o günden bugüne övgülere doyan bir sanatçının tablolarına genel olarak ve çok kısaca değinmek istiyorum.
  
  ama başlamadan önce henüz on beş yaşında yaptığı şu portreye bir göz atmanızı isterim;
  
  ressam micheli'nin (kardeşinin) portresi, 1899 : görsel
  
  nasıl başarılı bir ressamla karşı karşıya olduğumuzun kanıtıdır bu. şimdi daha detaylı olarak bakacağım ressama:
  
  kadın portreleri:
  
  nahif, kırılgan bir duruşa sahip, baygın bakışlarıyla dünyanın dışında gibi duran kadın portrelerinde melankolik dünyasından kesitler bulabiliriz -ki kadınlar, jungcu anlamda onun sanatsal animalarıdır. uzun boylu kadın formunda ısrar etmesi ve heykellerinde de aynı tarzı defaatle yinelemesi afrika ve latin sanatı etkilerinin otantik büyüsüne kapılmasıyla açıklanabilir. o da dostu picasso gibi lokal kültürleri araştırmış ve çoğu tarihten silinmiş eski uygarlıkların sanatını modern bir bakışla yeniden yorumlamıştır. söylemek gerekir ki bu modernist çaba asla oryantalist değildir. dolayısıyla bozulmamış özgün kültürleri özümsemiş, onları ötekileştirmeyen, rafine kültürel kodlarını sömürmeyen bir anlayışa sahipti.
  
  çok tablo üretmiştir. insan buna ilk bakışta şaşırabilir zira hayatı zorluk ve sıkıntılarla geçen bir sanatçının bu kadar üretken olabilmesi, her şeye rağmen kendini sanatına adaması bizlere ilginç gelebilir. ama önceli van gogh gibi durmadan çalışan bir sanatçı ile karşı karşıyayız. hep söylenegelmiştir: van gogh hayatı boyunca tek bir tablo satabilmiştir. ama o da aralıksız çalışmış, geride 1000'in üzerinde resim ve desen bırakmıştır. modigliani de tıpkı günü geldiğinde muhakkak anlaşılacağını umutla dillendiren van gogh, nietzsche ve stendhal gibi sürekli üretmiş, en sonunda hak ettiği saygınlığa kavuşmuştur. ölümüyle ölümsüzlüğe ulaşan sanatçılardan biridir kısacası. bu da zalim dünyanın artık çoklarınca kanıksanmış bir paradoksu olsa gerek.
  
  şimdi kadın portrelerine bakalım birlikte:
  
  lunia czechovska, 1919 : görsel
  madame georges van muyden, 1917 : görsel
  jeanne hebuterne, kırmızı şalıyla, 1917 : görsel
  yatağın yanında oturan esmer genç kadın, 1918 : görsel
  şapkalı kadın başı, 1907 : görsel
  kadın başı, 1918 : görsel
  domuz kuyruklu kız, 1918 : görsel
  jeanne hébuterne (1898–1920), 1919 : görsel
  lolotte (şapkalı kadın başı), 1916: görsel
  küpe takan sarışın, 1916: görsel
  benekli kadın başı, 1906 : görsel
  bir kızın portresi (victoria), 1917 : görsel
  kadife kurdeleli kadın (siyah bordür), 1915: görsel
  madam reynouard'ın portresi, 1916 : görsel
  genç bir kız, 1918 : görsel
  güzel ev hanımı, 1915 : görsel
  genç bir kadının başı, 1908 : tema++ görsel
  bir kızın portresi, 1917 : tema++ görsel
  beatrice hastings, 1915 : görsel
  madam zborowska'nın portresi, 1917 : görsel
  adrienne (kaküllü kadın), 1917: görsel
  bereli genç kız, 1918 : görsel
  jeanne hebuterne, 1918 : görsel
  siyah kravatlı kadın, 1917 : görsel
  genç bir kadının portresi, 1918 : görsel
  genç bir kızın portresi (louise), 1915: görsel
  abiyeli kızıl saçlı kız, 1918: görsel
  kırmızı kolyeli kadın, 1918 : görsel
  küpeli kadın, 1917: tema++ görsel
  sarı elbiseli bir kız, 1917 : tema++ görsel
  beatrice hastings, dirseğine dayanmış, 1914 : görsel
  küçük hizmetçi kız, yak. 1916 : görsel
  christina, yak, 1916 : görsel
  almaisa, 1916 : görsel
  kızıl saçlı kadın, 1917 : görsel
  bir genç kızın başı, 1916 : görsel
  oturan jeanne hebuterne, 1918: görsel
  bir kadının başı, 1918 : görsel
  siyah elbise, 1918 : görsel
  jeanne hebuterne (eşarplı), 1919 : görsel
  anna zborowska, 1917 : görsel
  bir kadının portresi, 1915: görsel
  denizci bluzlu kız, 1918: görsel
  yeşil kolyeli kadın (madame menier), 1918: görsel
  dilenci kadın, 1909: görsel
  elvira masada dinleniyor, 1919 : tema++ görsel
  kolyeli kadın, 1917 : görsel
  
  gözleri hülyalar içinde bakan, kapandı kapanacak göz kapaklarıyla muammalı kadınlar. aslında ressam kendisini de benzer bir ruh halinde boyamıştır alışılagelmiş paletiyle;
  
  otoportre, 1919 : görsel
  
  kendisi öldükten sonra intihar eden biricik eşinin, yanı sıra aile dostlarının resimlerini yapmak haricinde sipariş usulü de çalışmıştır modigliani. bunu da not olarak düşelim. bir önceki yüzyılda gauguin ve van gogh'un dostları tarafından beğenilmeyen portrelerinde olduğu gibi aynı şeyler modigliani'nin de başına gelmiştir. van gogh, kardeşi theo'ya yazdığı bir mektupta, "içki borcunu ödeyebilmek için barın sahibesinin bir portresini yaptığını ama kadın tarafından beğenilmediğini" yazacaktır.
  
  modigliani stüdyoda çalışan ressamlar ailesine aittir. dış doğa, geniş peyzajlar, taşra onu ilgilendirmemiştir. o her şeyden evvel modern kentin ressamıdır.
  
  manzara resimlerinden birkaç örnek:
  
  selvi ağaçları ve ev, 1919 : görsel
  ağaç ve ev, 1919 : görsel
  manzara, 1919 : görsel
  manzara, güney fransa, 1919 : görsel
  ağaç ve ev, 1919 : görsel
  
  modigliani insanla ilgilenmiştir. manzara resimleri fazla değildir. portreleri dışında nü'leri de kadın bedeninin son derece özgün bir araştırmasını içerir.
  
  (burada kahve molası verilebilir)
  
  devam ediyorum: modigliani antik yunan sanatına da özel bir ilgi göstermiştir. takıntı halinde karyatid resim ve heykelleri yapmıştır. bu merkezdeki yapıtlarını kadınların baskılanmış tarihlerine birer saygı duruşu olarak okumak mümkünse de onları epik mizansenlerde heroik konumlarıyla yorumlamamış, bilakis sadelikle çerçevelediği natürel uzamlarda göstermiştir. bu çok kesindir çünkü paletinin renkleri de göz alıcı değil, vakurdur. süsten nefret eder. aslında o hep otantik primitif sanatın etkisinde kalmıştır. kadınları gerçek dışı varlıklar değil, gündelik hayatta olduğu gibi hakiki kadınlardır.
  
  bununla birlikte domestik kadınlık hallerinden uzak durmuştur ki nihayetinde realist bir akıma bağlı değildi. kübizm'den ve dolayısıyla çağdaşı picasso'nun (dostlukları bozulacaktır daha sonra) çarpıcı dünyasından esinlense de bu dönem uzun sürmemiştir. cezanne ve henri de toulouse-lautrec gibi artizlenimcilerden de ilham almıştır bir dönem. bununla birlikte dışavurumculuk akımından daha fazla etkilenmiştir. dolayısıyla o fiziki olanın değil, iç gerçekliğin araştırmasına soyunan bir ressamdır. o da cezanne, picasso, matisse gibi önemli bir avangard'dır. zamanında tam manasıyla anlaşılamamasının nedeni de budur. nitekim bir sergisini paris polisi yasaklamıştır. evet, ressamların başkenti, hatta modern sanatın başşehri paris'te bile olabiliyordu böyle tuhaf şeyler.
  
  nü'lerinden bazılarına bakalım şimdi:
  
  oturan çıplak, 1909 : görsel
  bahçe fonunda çıplak, 1913 : görsel
  kolyeli çıplak, 1917: görsel
  sol kolunu alnına dayamış yatan çıplak, 1917 : görsel
  kanepede çıplak (almaisa), 1916 : görsel
  oturan çıplak, 1917 : görsel
  kolları açık uyuyan çıplak (kızıl çıplak), 1917 : tema++ görsel
  karyatid, 1912 : görsel
  çıplak kadın, 1916 : görsel
  karyatid, 1911: tema++ görsel
  çıplak, 1917: tema++ görsel
  yatan çıplak, 1917 : görsel
  yaslanmış çıplak, 1917: görsel
  oturan çıplak, 1917 : görsel
  mavi yastık üzerinde çıplak, 1917: tema++ görsel
  çıplak: görsel
  uzanmış çıplak, 1917 : görsel
  gömlekli, oturan çıplak, 1917 : görsel
  uzanmış çıplak, başını sağ koluna dayamış, 1919: görsel
  büyük çıplak, 1917 : görsel
  karyatid : görsel
  
  yukarıda çıtlattığım gibi heykellerinin çoğunu bir depresyon döneminde yok etmiş, geriye 20 civarında sanat eseri kalmıştır.
  
  heykel çalışmalarından üçü:
  
  baş, 1911 : görsel
  baş, 1911–1912 : görsel
  baş, 1912 : görsel
  kadın başı, 1912 : görsel
  karyatid, yak. 1914 : görsel
  baş, 1915 : görsel
  
  bu heykeller tıpkı kadın portreleri gibi kadın başının incelenmesinin kulvar dışı örnekleridir. o dönemde insanları nasıl şaşırttığını tahmin edebilirsiniz. saf estetik kaygısındaki, kadınları ideal formlarıyla betimleyen ressamlar ve ön yargılarıyla ketum sanat eleştirmenleri elbette bu yapıtlardan hazzetmemişlerdir.
  
  ee... bu adam erkekleri hiç mi çizmemiş, diye sorduğunuzu duyar gibiyim. çizmiştir elbette.
  
  daha az sayıdaki erkek portrelerine göz atalım öyleyse:
  
  picasso'nun portresi (1915) : görsel
  çellist için çalışma (1909) : görsel
  reverie (frank burty haviland'ın portresi) (1914) : görsel
  juan gris (1915) : görsel
  léopold zborowski (1911-1920) : görsel
  max jacob (1876-1944) (1911-1922) : görsel
  paul guillaume, yeni pilot(1915) : görsel
  bir adam (1916) : görsel
  çizgili kazaklı çocuk (1918) : görsel
  chaim soutine (1917) : görsel
  
  bakışları sınırlı bir çerçevede sonsuza kadar donmuş halde bakan erkeklerdir bunlar. zamandışı gibi görünürler. çağdaşı, örneğin egon schiele'nin ekspresyonist işlerindeki gibi çürümüş bedenlerde donup kalan insanlar değildir ama. figürleri son derece içe dönük ve gizemli görünür. ama kadın figürleri kuşkusuz daha esrarengizdir.
  
  her ressam gibi desenleri de bulunan bir ressamdı ama bilindiği gibi genelde hızlı çalışırdı. dolayısıyla çok fazla desen bırakmamıştır geride.
  
  bir bölüğünü inceleyelim:
  
  isa (1916) : görsel
  zborowski'nin büstü : görsel
  oturmuş çıplak (1918) : görsel
  baştan çıkarma (1913–1914) : görsel
  genç bir kadının portresi : görsel
  tête (1913 dolaylarında) : görsel
  diego rivera (1915) : görsel
  donato frisia'nın portresi (yaklaşık 1917) : görsel
  diz çökmüş ve topuklarının üzerinde oturan karyatid : görsel
  beatrice hastings (1914) : görsel
  nymphe 2 : görsel
  karyatid, önden görünüş (1912) : görsel
  
  fark edileceği üzere desenleri de ustalıkla çizilmiştir. bazılarındaki yarım kalmışlık hissi aslında bitmiş haldeki tabloları için de geçerlidir. bu desenlerde gerçekçilik algısı aramak boşunadır. tamamlanmamışlık duygusu zaten modern sanatın en belirgin özelliklerindendir. da vinci'nin kusursuzluğunu, caravaggio'nun barok gösterişliliğini, titian'ın parlak renklerini bu yapıtlarda aramak düş kırıklığına uğramak demektir. yarım bırakılmış hissiyatı doğuran resim veya desenlerdeki kesin olmayan konturlar özellikle izlenimcilerin çalışmalarında hemen fark edilir. manet, monet, renoir ve diğerlerinde mesela. nitekim modigliani fransız izlenimcilerden etkilenmiştir bir ara.
  
  bu tabloların hepsinde figürler tek başınaydı. birkaç çift portresiyle de olsa yavaş yavaş sonuna geliyoruz:
  
  gelin ve damat (1915) : görsel
  jacques ve berthe lipchitz (1917) : görsel
  
  ve şu iki duygusal tablo;
  
  çocuğuyla bir kadın (annelik) (1919) : görsel
  iki kız (1918) : görsel
  
  modigliani üzerine bu söylenenler kuşkusuz okyanusta bir damla. ama her entry'nin de bir sonu var. biz sonuna gelsek de modigliani'nin sanatı kendi özel aurasında anlam üretmeye, insanları etkilemeye, düşündürmeye ve ilham vermeye devam ediyor.
  
  iki film önerisi + birkaç beste:
  
  montparnasse âşıkları (1958) ressam üzerine muhteşem bir çalışmadır. daha evvel kısaca anmıştım filmi: (bkz: #98357061). bu siyah-beyaz film kasvetli, gerilimle dolu bir sanatçı portresidir ve ressam hakkında şimdiye dek çekilmiş en iyi filmdir. paris sokaklarında, yağmur altında ıslanan âşıkların kısa dalgalı mutlu görüntüsü hâlâ hafızamdadır. ressamın tablolarını ucuza satın almak için pusuda bekleyen kurt tüccarları da unutmayarak elbette.
  
  modigliani (2004) ise bir aşk, nefret ve rekabet öyküsüdür. picasso'dan şair max jacob'a dönemin başfigürleri de boy gösterirler. ve modigliani ile biricik eşinin fırtınalı birliktelikleri de kayda geçirilir.
  
  filmin soundtrack'ini dinlemek için: modigliani
  özellikle şu bestedeki keman ve piyano
  
  book of love'ın - modigliani (lost in your eyes) adlı şarkıları da şuradan dinlenebilir (ressamın çalışmalarından görüntüler eşliğinde).
  şarkının orijinali (1986)
  
  ek olarak da ressamın ve arkadaşlarının birkaç fotoğrafına bakalım;
  
  stüdyosunda: görsel
  modigliani, picasso ve andré salmon paris'te: görsel