friedrich engels

• 1820-1895 yılları arasında arasında yaşamış düşünür ve aynı zamanda sanayici.
  
  hutchison (1978) engels’in ekonomi üzerine yazdıklarının erken dönem ve geç dönem olmak üzere iki bölüme ayrılabileceğini belirtmektedir. erken dönem yazıları 1840’lara rastlamakta olup bu dönemi takip eden yaklaşık 30 yıl boyunca engels iş hayatına ağırlık vermiştir. 1870’lerdeki geç dönem çalışmaları aktif iş hayatından çekildikten sonra 1844 yılında tanıştığı karl marx’ın çalışmalarını derlemek ve yayımlamanın yanı sıra, çeşitli yayınlara önsöz yazma ve makale yayımlama gibi faaliyetleri kapsamaktadır.
  
  engels’in ilk eseri 1844 yılında yayımlanan “ekonomi politiğin bir eleştirisi” başlıklı makalesidir. hutchison, schumpeter’in bu eseri zayıf bir performans olarak nitelediğini aktarmaktadır. ancak, böyle bir yargıya varırken söz konusu makaleyi yazan engels’in henüz 23 yaşında, formel bir yüksek öğrenim görmeden kendi çabasıyla smith, ricardo, say ve list’i okuyarak ekonominin işleyişini anlamaya çalıştığını unutmamak gerekir. ayrıca bu makale marx’ın iktisatla ilgili tüm eserlerinden önce yazılmış olup, marx’ın ilgi alanını felsefeden ekonomiye yönlendirme gibi çok önemli bir rol üstlenmiştir. engels’in bu eserindeki en önemli noktalardan biri kapitalist sistemin sürekli bir dengesizlik içerisinde olmasına vurgu yapılmasıdır. makalede iktisatçıların arz ve talebi dengeye getiren bir kanunun varlığına inandığı belirtilmekte, ancak gerçek hayatta tekrar tekrar ortaya çıkan krizler düzenli aralıklarla görülen kuyrukluyıldızlara benzetilmektedir. makaledeki ikinci önemli nokta kapitalist ekonominin doğasında bulunan tekelleşme eğilimidir. engels büyük ölçekli üreticilerin, küçük ölçeklilere göre; büyük toprak sahiplerinin de küçük toprak sahiplerine göre büyük avantaja sahip olduklarını belirtmiştir. normal şartlar altında büyük sermaye ve büyük toprak mülkiyeti küçük sermaye ve küçük toprak mülkiyetini yutacaktır. ekonomik bunalım zamanlarında ise sanayi ve tarımda görülen bu eğilim hızlanmaktadır. bu sürecin devamındaysa orta sınıf giderek yok olacak ve toplumlar milyonerler ve büyük toprak sahipleri ile yoksul sanayi ve tarım işçilerinden oluşacaktır.
  
  engels’in 1845 yılında yayımladığı “ingiltere’de çalışan sınıfın durumu” (the condition of the working class in england) adlı kitabı, daha sonra marx’ın meclis komisyon tutanakları, fabrika müfettişlerinin raporları gibi dokümanları kullanarak kapitalist ekonominin gerçekte nasıl işlediğini görmeyi öğrenmesine yardımcı olmuştur. kitapta engels’in ingiltere’de çalışan sınıfta yer alan ailelerin çocuklarının içinde bulunduğu sağlıksız yaşam koşulları, bu çocuklara erken yaşta ağır koşullarda işçilik yaptırılması, birçok işçinin fabrikalardaki iş kazaları ve çalışma şartları sonucu sakat kalması, işçilerin erken yaşta (40-45 yaşlarında) çalışamaz hale gelmesi, kadın işçilerin ağır koşullarda çalıştırılması, hamile işçilere doğum anına kadar izin verilmemesi gibi konular hakkındaki görüşleri yer almaktadır.
  
  “komünizmin ilkeleri” (the principles of communism) isimli makale ise 1847 yılında yayımlanmış olup, 1848’de yayımlanan “komünist manifesto”nun bir taslağı niteliğindedir. ancak engels’in bu eserinde manifesto’da yer almayan önemli bir konuya, kapitalizmin yıkılışından sonra kurulacak olan komünist ekonominin genel bir yapılanmasına, yer verilmektedir. kapitalizm yıkıldığında, ekonomide, uzmanlaşma ihtiyacı ve işbölümü de dahil, bütün kıtlıklar ortadan kalkacak olduğundan devlete, piyasalara ve fiyat mekanizmasına gerek kalmayacak ve bu kurumlar yok olacaktır. ancak tüm bu sayılanlar bir anda olmayacak, çünkü tüm üretim güçlerini bir anda toplumun tüm ihtiyaçlarını karşılamaya yetecek derecede genişletmek mümkün olmayacaktır. özel mülkiyet kaldırıldıktan sonra tüm ürünler, üzerinde anlaşmaya varılmış bir plana göre paylaşılacaktır.
  
  engels’in geç dönem çalışmalarına ilk örnek olarak marx’ın “kapital” adlı eseri için yazdığı açıklama örnek gösterilebilir. 1868 yılının mart ayında almanya’da yayımlanmakta olan haftalık bir dergide (die demokratischer wochenblatt) iki bölüm halinde yayımlanan makaleler “kapital”in ilk cildi hakkında yazılmış belki de en açık anlatım diline sahip makaleler olarak değerlendirilmektedir.
  
  engels’in geç dönem çalışmalarına bir diğer örnek ise 1877 yılında yayımlanan “ütopik ve bilimsel sosyalizm” (socialism: utopian and scientific) başlıklı makalesidir. bu makalede sırasıyla ütopik sosyalizmin gelişimini, diyalektik bilimini ve tarihsel materyalizmi açıklamaktadır. ütopik sosyalizm bölümünde saint-simon, fourier ve owen’ın görüşlerini açıklayan engels, ikinci bölümde hegel’in diyalektik düşüncesini ve bu düşüncenin kökenlerini incelemektedir. çalışmanın en uzun bölümü olan tarihsel materyalizm’de ise tarih boyunca üretim ilişkilerinin geçirdiği evrim sürecini ve kapitalizm sonrasında ortaya çıkacak düzeni açıklamaktadır. engels’e göre tarihsel evrim sürecinin üç aşaması bulunmaktadır. bunlardan ilki küçük ölçekli bireysel üretimin yapıldığı ortaçağa özgü toplumdur. üretim pazarda satmak için değil üreticinin veya feodal bey’in tüketimi için yapılmaktadır. ancak tüketimden arta kalan kısım pazarda satışa sunulmaktadır. ikinci aşama kapitalist devrim olarak adlandırılmaktadır. bu aşamada bireysel üretimden kitlesel üretime geçilmektedir. kapitalist üretim ilişkileri içerisinde artık işçiler geçimlik ücrete mahkumdurlar ve proleterya ile burjuvazi çatışma halindedirler. sürekli olarak yapılan icatlarla makinalar mükemmelleştirilirken, işsiz kalan işçilerden oluşan bir yedek sanayi ordusu ortaya çıkmaktadır. diğer taraftan sürekli genişletilen üretim kapasitesi nedeniyle aşırı üretim yapılmakta ve bu da krizlere yol açmaktadır. tarihsel evrim sürecinin üçüncü ve son aşamasını proleterya devrimi oluşturmaktadır. kapitalizmin çöküşüyle birlikte proleterya iktidarı ele geçirecek ve mülkiyet burjuvazinin elinden alınarak ortak mülkiyete dönüştürülecektir. böylece insan tarihte ilk defa kendine uygun bir toplumsal yapının ve tabiatın efendisi olacaktır (engels, 1877).
  
  kaynaklar:
  
  engels, f., 1845. “the condition of the working class in england”, adlı eserden kısa alıntılar, american journal of public health, 2003, vol. 93, no. 8, 1246-1249’da yayınlanmıştır.
  
  engels, f., 1877. “socialism: utopian and scientific”, http://grace.evergreen.edu/…cs/engels/socialism.pdf
  
  fried, a. ve r. sanders, 1992. socialist thought: a documentary history, revised edition, columbia university press, new york.
  
  hutchison, t.w., 1978. “friedrich engels and marxist economic theory”, journal of political economy, vol. 86, no. 2, 303-319.