trabzon şehrinin islamlaşması ve türkleşmesi

• --- alıntı başı ---
  
  bu çalışma boyunca, eldeki tahrir defterlerine dayanarak trabozun'un bir müslüman şehri olması sürecini izlemeye çalıştık. incelememizde, daha önceki araştırmalarda varılan sonuçların aksine, bu durumun şehrin 1461'de fethinden hemen sonrasında gerçekleşen ani bir süreç olmadığını göstermiş bulunuyoruz. tam tersine, bu süreç 125 yıl gibi bir süre içinde tamamlanmış ve şehrin yerli hıristiyanlarının büyük kısmı islamlaştırılmıştır. sonuç olarak, 1583'te şehrin nüfusunun çoğunluğu müslüman olduğu ve şehrin islamlaştırılması'ndan söz edebildiğimiz halde şehrin fetih öncesi karakterinin büyük bir kısmını koruduğunu söyleyebiliriz. diğer bir deyişle, incelediğimiz dönemin sonunda trabzon şehrinin "türkleştirilmesi" daha henüz ilk aşamalarındaydı.
  
  --- alıntı sonu ---
  
  gerçekten de bir solukta okunan ilginç ve düşündürücü bir çalışma. heath lowry 1486, 1523, 1553 ve 1583 tarihli dört tahrir defterini baz alıp daha önce yapılan çalışmaları da göz önüne alarak çok önemli bir eser ortaya koymuş.
  
  1486'da %19 olan şehrin müslüman nüfus oranı, 1523 yılında %14'e düşmüş ve 1553'te %46'ya çıkarken 1583'te de %53'e kadar yükselmiş.
  
  1523'teki düşüşün nedeni trabzon'un osmanlı eline geçmesinden sonra zorunlu göçle oraya yerleştirilen müslümanların bir bölümünün devlet gözetimi azaldığı anda tekrardan memleketlerine dönmesi olarak verilmiş.
  
  1553 ve özellikle 1583'teki büyük çaplı artışların nedenleri de kısmen 1553 öncesi istanbul'a zorla göç ettirilen hıristiyanlar ama daha çok da şu aşağıdaki nedenler olarak sıralanmış:
  
  i. anadolu'da kilise sisteminin zayıflaması/çökmesi
  ii. buna karşılık hem resmi güçlü devlet dini olması -ama özellikle de- hem de teşvik edilen alimler, evliyalar, şeyhler aracılığıyla "halk" dini şeklinde tanıştırılan islam. maraşlı osman efendi mesela birçok hıristiyanı hatta hıristiyan mahallesini müslümana çevirmiş.
  iii. vergi... zengin fakir tüm hıristiyanların (yetişkin erkeklerin) ispence vergisi ödemek zorunda olması ama müslümanların böyle bir yükümlülüğü olmaması
  
  sonuç olarak osmanlı'nın trabzon'u ele geçirmesinden yaklaşık yüzyıl sonra hızlanarak artan müslüman nüfusunun önemli bir kısmının mühtedilerden oluştuğu (zaten aklı başında olup anadolu'daki diğer halkların büyük çaplı katliamlara/yok edilmelere/soykırımlara ya da kısırlaştırılmaya falan uğramadığını bilen herkesin varacağı sonuç) tezi verilmiş ama islamlaşmanın direk olarak hemen türkleşme'yi getirmediğinin hatta neredeyse 1923'e kadar dil ile kültür ile (belki de hala) osmanlı öncesi durumla bağların sürdüğünün altı çizilmiş.
  
  (bkz: abdullah)^*