iznik imparatorluğu

• iznik imparatorluğu ya da iznik rum imparatorluğu, dördüncü haçlı seferi sırasında latinlerin 1204 yılında konstantinopolis'e gelip şehri talan etmesi ve şehirde katolik hıristiyanlar idaresinde bir latin imparatorluğu'nun kurulmasının ardından bizans imparatorluğu asilleri tarafından kurulan yunan devletlerinden en büyüğüdür. 1204 ile 1261 arası hüküm sürmüştür. iznik rum imparatorluğunun resmen, kültürel ve dinsel başşehri iznik (o zamanki nicaea) olmakla beraber, ikinci hükümdar olan ııı. yoannis dukas vatatzes ve sonraki imparatorlar hükümdar sarayı yerleşkesi ve efektif idari merkezi olarak kemalpaşa’yı (o zamanki nymphaneum) kullanmışlar ve bu imparatorluk kemalpaşa’dan idare edilmiştir.
  
  kuruluş
  dördüncü haçlı seferi orduları, özellikle franklar, venedik dukası enrico dandolo tarafından malî ve donanma yardımı ile ikinci defa 120'de konstantinopolis şehrini bir kuşatmadan sonra, 9 nisan 1204 tarihinde işgal ve talan edip, kendi idareleri altında bir latin imparatorluğu kurduktan sonra ortodoks, yunanca konuşan bizanslı asiller, koyu katolik latinlerden kaçıp eski sınırlara yakın bizans topraklarında bir sıra özerk devletler kurmuşlardır. bunlardan en büyük üç tanesi:
  
  adriatik kıyılarında, önce bugünkü kuzey yunanistan ve arnavutluk'ta yerleşik sonradan makedonya ve batı trakya'yı eline geçiren, arta merkezli, ilk hükümdarı mikhail komnenos dukas olan epir despotluğu;
  anadolu'nun doğu karadeniz kıyılarında trabzon merkezli gürcü krallığı'nın yardımlarıyla david komnenos ve kardeşi aleksios komnenos tarafından kurulan trabzon rum imparatorluğu;
  güney marmara'da bitinya'da iznik merkezli olarak ı. teodor laskaris tarafından kurulan iznik imparatorluğu'dur.
  eski bizans’ın yerine frankların idaresi altında konstantinopolis merkezli latin imparatorluğu, ve buna tabi olan yine frank hükümdarlar altında (burgonyalı bir sülale idaresinde) atina dükalığı, (frank asıllı villehardouin sülalesi altında) mora'da achaeya dükalığı ve (frank asıllı montferrat sülalesi idaresinde) selanik krallığı kurulmuştu. edirne ve diğer trakya ve yunanistan kıyılarındaki önemli limanlar ve adalar venediklilerin elinde kalmıştı. bunların yanında bir de diğer bizanslılar idaresinde ufak, özerk devletçikler türemişti (örneğin alaşehir, menderes vadisi, milet yakında sampson kasabası vb.)
  
  1204 yılında iznik (nikea)'de imparatorluğu'nu ilan eden ı. teodor laskaris haçlıların konstantinopolis'i kuşatmaları sırasında imparator seçilen v. aleksius dukas murtzupos'un damadı idi. konstantinopolis'ten ailesi ile boğaz üzerinden kaçıp iznik'e gelmiş ve burada özerk bir devlet kurmaya başlamıştır. bizans şekilli devlet idaresini ve yeni bir bizans tipi orduyu bir taşra şehri olan iznik ve etrafında bulunan bitinya'da aynen kurmak gayretiyle önce büyük zorluklarla karşılaşmıştır.
  
  56 aralık 1204 tarihinde güney marmara'ya sefere çıkan latin imparatorluğu ordusu ile eski manyas (poimaneon)da yaptığı savaşı kaybetmiş; bursa'ya kadar güney marmara kıyılarını latin imparatorluğu'na terk etmiştir. latinlerin bu galibiyetten faydalanamamaları bulgarların ve trakya'daki ahalinin isyanına yardımcı olarak bulgar çarı kaloyan idaresinde trakya'da ilerlemesi nedeni ile olmuştur. trakya'ya geçen latin imparatorluğu ordusu bulgarlar tarafından 14 nisan 1205 tarihinde edirne (adrianople) savaşı'nda mağlup edilmiş ve latin imparatoru ı. baodoin bu savaşta bulgarlara esir düşmüştür. bundan faydalanan ı. teodor laskaris marmara güneyindeki toprakları tekrar eline geçirmiş ve bu yörelerde latinlerin elinde sadece pegae (modern: karabiga) kalmıştır.
  
  böylece kuzeyde savunulabilir sınırlara yerleşen ı. teodor iznik'te yeni devlet kurma çabalarını artırmıştır. bu arada dimetoka'ya sığınıp oradan ayrılmayı kabul etmeyen eski konstantinopolis ortodoks kilisesi patriği ölünce, ortodoks patrikliği'nin iznik'te kurulup organize edilmesine başlanmış ve autorianus adlı bir papaz iznik'te dogu ortodoks kilisesi patriği olarak ilan edilmiştir. bu yeni patriğin ilk icraatı 1208 paskalya yortusu sırasında ı. teodor'u basileus (imparator) olarak vaftiz etmek ve taç giydirmek olmuştur.
  
  fakat latinler, yeni imparatorları henri idaresinde yeniden iznik aleyhinde faaliyetlere başlamışlardır. bu arada bu devlete batıdan gelen tehdit selanik'i kuşatmış olan bulgar çarı kaloyan'in bir kuman türk lideri tarafından öldürülmesi ile ortadan kalkmış ve frank şövalyelere yeni ufuklar açılmıştır. 1209 yılında latin imparatoru henri konya selçuklu hükümdarı sultan ı. gıyaseddin keyhüsrev ile bir askerî anlaşma yaparak ona askerî birlik temin etmeyi kabul etmiştir. bu arada konstantinopolis'i haçlı kuşatmasının başlaması ile hemen terkedip kaçan ve tahttan indirilen angelos hanedanının son imparatoru olan ııı. aleksios angelos, kuzeni epir despot'unun fidye ödemesi ile latinlerin elinden kurtulup iznik'te tekrar tahta geçmek amacı ile konya'ya gelip sultan ı. gıyaseddin keyhüsreve sığınıp ondan yardım istemiştir. latin şövalyeleri ile tahkimli selçuklu ordusu, ı. teodor idaresi altındaki (içinde birçok paralı asker olarak tutulmuş latin şövalyeleri bulunan) iznik ordusu üzerine yürümüş ve sonuçsuz bir seri savaş yapılmıştır. ancak en sonunda 1210da yalvaç (anadolu antioch)'unda yapılan bir savaşta sultan ı. gıyaseddin keyhüsrev atından düşüp (veya efsaneye göre ı. teodor tarafından düşürülüp) ölmüş; selçuk ordusu dağılmış; bu ordu içinde bulunan eski imparator ııı. aleksios iznik ordusuna esir düşmüştür. hemen sonra iznik imparatorluğu ile sultan ı. keyhüsrev yerine anadolu selçuklu hükümdarı olarak tahta geçen ı. izzeddin keykavus arasında bir barış anlaşması imzalanmıştır.
  
  fakat latin imparatoru henri bu sefer iznik güçleriyle doğrudan doğruya savaşa girişmiştir. 15 ekim 1211de (rhyndakus) nehri yanında yapılan savaşta ı. teodor büyük bir yenilgiye uğramış ve latinler bergama'yı alıp iznik imparatorluğu idare merkezi olan kemalpaşa (nymphaeum) üzerine hücuma geçmişlerdir. ancak doğu trakya'da bulgarların hücumu ve latinler elinde bulunan önemli trakya merkezlerini ellerine geçirmeleri dolayısıyla latinler iznik üzerine askerî hücumlarını bırakmak zorunda kalmışlardır.
  
  en sonunda 1214'de iznik imparatorluğu ile latin imparatorluğu arasında izmir/ kemalpaşa (nymphaneum)'da bir barış anlaşması imzalanmıştır. bu anlaşmaya göre, ellerine geçirdikleri edremit kuzeyinde kaz dağı etrafındaki kuzey batı anadolu bölgesi latinlerin elinde kalmış ve diğer güney marmara ve anadolu selçuklu devleti sınırlarına kadar kuzey batı anadolu iznik imparatorluğu arazisi olduğu kabul edilmiştir. 1226'da ölen henri yerine latin imparatoru seçilen peter'in karısı olan ve peter'in ölmesi ile latin imparatoru olan oğlu ıı. baodouin'in taht naibi olan latin imparatoriçesi yolanda'nın küçük kızı olan marie ile üçüncü karısı olarak 1219'da evlenen ı. teodor böylece latinlerle olan bağlarını daha da pekiştirmiştir.
  
  bu suretle ı.teodor laskaris hem doğuda hem de batıda güvenli sınırları olan iznik imparatorluğu'nu kurmuş olmaktaydı ve iznik bizans kültürünün yeni bir merkezi olarak gelişmeye başlamıştır.
  
  genişleme
  1224'de latinler tarafından idare edilen selanik krallığı, epir despotluğu tarafından ele geçirildi fakat 1230'da despotluğun merkezi olan epir bölgesi bulgarların eline geçti. böylece güç merkezlerinden uzakta ve gerçek askeri gücü zayıf olup büyümesi kısıtlanan trabzon rum imparatorluğu yanında en önemli bizans asilli devlet iznik rum imparatorluğu kaldı. bu devletin hükümdarı ııı. yoannis ülkenin sınırlarını ege denizi yönünde genişletmeye başladı. 1235'de ııı. yoannis, bulgar çarı ıı. ivan asen ile bir ittifak paktı imzalayarak nüfuzunu selanik ve epir üzerine de genişletmiş oldu. 1245’de ilhanlı moğol orduları anadolu selçuklu devleti'ni kösedağ savaşı'nda yenip nüfuzlarını anadolu'da genişletmeye başlamışlardı ve ııı. yoannis bir taraftan iznik’te bulunan devletinin de moğol hâkimiyetine girmesinden korkmaktaydı fakat diğer taraftan moğolların iznik’e doğudan devamlı tehdit doğuran anadolu selçuklu devleti'nin zayıflattıkları için biraz iç rahatlığı hissetmekteydi. 1265de ııı. yoannis kutsal roma cermen imparatorluğu imparatoru olan ıı. frederik'in kızı heunstaufen'li ıı. konstans ile evlenip bu devlet ile yakin bir ittifak kurdu. 1248de ııı. yoannis eski müttefiki bulgarları da yenip latin imparatorluğu’nun etrafını sarmayı basardı. 1254'de ölene kadar latin imparatorluğu’ndan arazi alıp ülkesine katmaya devam etti.
  
  ııı. yoannis'in oğlu ıı. teodor laskaris bulgarların trakya'yı istila tehdidi ile karsılaştı; fakat ülkesinin arazisini korumaya muvaffak oldu. 1258de epir de sicilyalı manfred'den destek alarak isyan etmişti. ayni yil ıı. teodor oldu. yerine gecen varisi ıv. yannis laskaris daha çocuktu ve general mikhail palaiologos başkanlığında bir naipler kurulu idareyi ele aldı. mikhail 1259da kendini vııı. mikhail adı ile ortak imparator ilan etti. iznik rum imparatorluğu orduları başında, balkanlarda ilerleyen 1259da birleşik manfred, epir despotu ve latin asilli achea prensligi ordularını pelagoia savaşı'nda yenik düşürdü.
  
  konstantinopolis'in tekrar alınması
  1260'da mikhail kendinden önceki iznik rum imparatorlarının yapmak istedikleri fakat yetenekleri olmadığı için hiç girişimde bulunmadıkları, latinler elinde bulunan konstantinopolis'e karşı hücuma başladı. cenovalılar ile ittifak yaptı. ordusunun komutanı olan aleksios strategopoulos hücumunu planlamak için konstantinopolis'i aylarca gözlem altında bulundurdu. temmuz, 1261de latin'lerin ordusunun çoğu boğaz ağzında buluna kefken adasını tekrar elerine geçirmek için seferde bulunurken, aleksius şehir muhafızlarından bazılarını şehir kapısını ayırmayı başardı. iznik rum ordusu böylece konstantinopolis'i tekrar bizans eline geçirdi. yapılan ilk önemli icraat, dördüncü haçlı seferi'nin bu şehre gelip, talan ederek şehrin en iyi taraflarını ve diğer bizans arazilerini eline geçirmesine önayak olan venediklilerden öç almak oldu. şehirdeki venedik mahallesi yakıldı ve zaten kaçamayan venedikliler zorla şehirden atıldılar.
  
  birkaç hafta sonra vııı. mikhail palaiologos ayasofya'da bizans imparatoru olarak taç giydirilip bizans imparatorluğu yeniden ortay çıkartıldı. çok geçmeden latin asilli achaea prensliği bizans’ın eline geçip mora yarımadasında bizans'a bağlı, hükümdarları palaiologos sülalesi asilli bir mora despotluğu kuruldu. ama bu palaiologos hanedanı bizans’ı önceki bizans'tan çok değişikti. balkanlar çoktan bulgarların eline geçmişti gitmişti; epir ve trabzon özerk olarak kalmışlardı. batıda anadolu selçuklu devleti yerine çok daha dinamik osmanlı devleti kurulmuştu ve bu devlet bizans’ın arazilerini eline geçirip sonunda 1453de bizans imparatorluğu’na son verecekti.
  
  askerî gücü
  dördüncü haçlı seferi'nden sonra bulgarlar ve latinlerin elinde bulunan trakya haricinde bizans’ın en mümbit ve yüksek nüfuslu bölgesi iznik rum imparatorluğu’nun elinde bulunmaktaydı. bu şekliyle bu devlet en yükselmiş olduğu zamanlar olan latin imparatorluğunun parçalarına karsı yaptığı harplerde azami 20.000 kişilik bir orduyu ortaya çıkarıp levazım ve tedarikini yapabilecek güçte idi. izmit rum imparatorluğu orduları bizans komnenos hanedanı ordularının bazı özelliklerini devam ettirmişlerdi ama ülkenin kaynaklarının kısıtlı olması her zaman, bizans imparatoru ı. manuil komnenos ve daha öncekilerin idaresi altında bulunan bizans ordularından sayıca ve kalite bakımından daha zayıf olması gerçeğini ortaya çıkarmıştır. iznik rum imparatorluğu diğer ortaya çıkan bizans kalıntısı devletler ve latin imparatorluğu ile karşılaştırıldığı zaman batı anadolu'nun insan ve tarım zenginlikleri dolayısıyla stratejik ve askeri güç kaynağı olarak daha elverişli şartlarla karsılaştığı açıktır ve bu fırsat iznik rum imparatorluğu imparatorları, idarecileri ve askerleri tarafından iyi kullanılmış ve bu devlet dördüncü haclı seferi felaketinden sonra bizans imparatorluğu’nu yeniden canlandıran devlet olmayı başarmıştır.
  
  kaynak