göktürkçe

• bu dile en yakın türk lehçesi hangisi bilen varsa yeşillendirsin bir zahmet. gerçekten çok merak ediyorum. tamamen yok olmuş olamaz ya. örneğin tuva dili bilen biri göktürkçeyi kazakça bilen birinden daha iyi anlar gibi bir yakınlık derecesini merak ediyorum
• öğrenmek için kaynak olarak;
  https://kutluyayinevi.com/…aza/urun/gokturkce-seti/
  http://www.gokturkceogreniyorum.com/
  https://www.youtube.com/…niwzzql6l0op2yced4qmfaortd
• 10-3 şeklindeki bizim güncel kullanımımız, gelinen yola veya durumsal hakimiyete atıfta bulunuyor gibi dururken;
  nereden gelindiği^* ne/nerede olunduğu^*nereye gidildiği^*
  
  aynı sayının 3-20 olarak söylenmesi ise, ilerideki, üzerinde hakimiyet kurulmak istenilen bir hedefe varma yolundaki konuma/durumsallığa ve -örtülü olarak- gelinene de bir sadeleştirme ile atıfta bulunuyor olabilir, 20'ye giden 3 isen zaten 10'u geçmişsindir;
  ne/nerede olunduğu^* nereye gidildiği^* -nereden gelindiği^*-
• bugün konuşulan türki diller arasında buna en yakını hangisidir merak ettiğim.
• mantığını öğrendikten, biraz etimoloji yeteneği kazandıktan sonra zor olmaktan çıkıp öğrenilmesi inanılmaz keyifli bir hale gelen türkçe dönemidir.
• soğd dili, soğd alfabesi, soğd yazısıdır, soğdcadır aslında, özünde, onun bir çeşit versiyonudur, orta asyanın yerlileri, yaşayanları, yaşamışları olan soğdlara, bozkır insanlarına aittir. soykırımla silinmeselerdi dil devrimi adı altında dillerinin ve varyasyonlarının başkalarına gitmelerine doğal olarak engel olurlardı, o zaman ne olurdu merak ediyorum, hangi sahipsiz dil, kültür hedef olurdu acaba.
• internette göktürkçe için çok asılsız ve saçma sapan bilgiler dolanıyor, #119386487 gibi.
  
  bu tarz saçmalıklara çok denk geldiğim için göktürkçe ile ilgili temel bilgilerden biraz bahsedip öğrenmek isteyenlere ileri düzeyde olmasa da bu dilin temel kurallarını ve bir metni gördüğünüzde nasıl daha anlaşılır kılabileceğinizi anlatacağım.
  
  -köken-
  öncelikle göktürkçe dediğimiz dil eski türkçedir. eski türkçe dönemi ise yaygın görüşe göre; göktürkçe ve eski uygurcayı kapsar.
  yukarıda bu dile soğdca diyenleri ciddiye almayınız, yapısı, fonetiği, grameri buz gibi türkçedir, göktürkçe soğdca olsaydı (ki bu kadar saçma bir tabir olamaz) şu an türkçe, kazakça, türkmence gibi diller de olmazdı.
  -
  burada anlatacağım kuralların tamamı neredeyse eski uygurca için de geçerli fakat aralarında dönem, alfabe ve yazı türleri farklılıkları olduğundan ve son zamanlarda göktürkçe öğrenmek isteyenlerin sayısı arttığından buraya yazacağım.
  
  -alfabe-
  göktürk alfabesi ile yazılmış ve eski türkçe olarak değerlendirdiğimiz tonyukuk, bilge kağan ve kül tigin yazıtları 2. göktürk kağanlığına aittir, bu dönemden çok önce ise aynı alfabe ile yazılmış yenisey yazıtlarına rastlarız.
  göktürk alfabesinin kökenine dair birçok görüş var, soğd alfabesi kökenli olabileceği düşünüldüğü gibi, ideografik olduğu için türklere müstakil bir alfabe olduğu da düşünülür. ideografiyi şöyle tarif edebilirim: 'ok' sesini karşılayan tamga ok şeklinde, 'ay' sesini karşılayan tamga ise ay şeklindedir.
  alfabeye “türk runik yazısı” da denir.
  
  eğer bu alfabeyi öğrenmek istiyorsanız çok rahat bir şekilde öğrenebileceğinizi belirteyim, çok kolay bir mantığı var.
  her sessiz harften iki tane bulunuyor, sesli harflerde ise o/ö, u/ü, ı/i, a/e harflerini aynı tamgalarla ifade etmişler, yani bir kelimede u'mu ü'mü kullanıldığını sessiz harflerden anlıyoruz, mesela; kuz yazmak isterseniz kalın (a)k, küz (güz) yazmak isterseniz ince (e)k harfini kullanıyorsunuz.
  ayrıca ng, ny gibi çift sesli tamgalar da bulunuyor.
  
  alfabe konusuna temel bir giriş yaptım fakat alfabeden önce dilin temel mantığını öğrenmek daha önemli olduğu için bu bölümü kısa tuttum,
  zaten tde lisans öğrencilerine bile alfabe yerine dilin temel mantığı, ekler kökler öğretiliyor daha çok.
  
  -söz dizimi ve hal ekleri-
  türkçenin hangi dönemini incelerseniz inceleyin, ilkokulda öğrendiğimiz gibi, yüklem hep sonda özne hep baştadır, bu yüzden temel kuralları ve kelimeleri öğrendikten sonra çoğu cümleyi anlamak çok kolay olacak.
  örneğin türkiye türkçesinde “ben eve gittim” derken eski türkçede “men ebge bardım” deriz.
  hal eklerinde ise işler karışıyor, yönelme hali eki yerine; belirtme eki, çıkma hali eki yerine belirtme eki kullanılabiliyor ama bir giriş yazısı olduğu için bunu şimdilik bilmemize gerek yok.
  
  -ses denklikleri-
  
  türkçenin tarihi ve çağdaş lehçelerinde birbirleri arasında düzenli ses denklikleri vardır, bu da göktürkçeyi temel düzeyde öğrenmek isteyen biri için en önemli konu.
  örneğin: kazakça: jol iken t. türkçesinde: yol'dur yani buna göre türkiye türkçesinde y ile başlayan her kelime kazakçada j ile başlar.
  
  gelelim türkiye türkçesi ve göktürkçeye, ilk baktığınızda size yabancı gibi görünen kelimeleri bu denklikler sayesinde anlayabilirsiniz:
  
  - eski türkçe t ile başlayan kelimeler, t.türkçesinde çoğunlukla d ile başlar: tod- (doymak), teñiz (deniz), tolı (dolu)
  
  - eski türkçe k ile başlayan kelimeler, t. türkçesinde g olur: köz (göz), kel- (gel-), kün (gün)
  
  -eski türkçede söz içi veya sonu d vardır, t. türkçesinde ise bu y'dir. tod- (doymak), adak (ayak), bod (boy)
  
  -çok heceli sözcüklerde g sesi korunur: sarıg (sarı), katıg (katı)
  
  - b sesi söz başında ve söz ortasında korunur, bu t. türkçesinde v'dir. ebir- (evirmek), bar- (varmak), eb (ev).
  
  -yapım ve çekim ekleri-
  bir çoğuna türkiye türkçesi sayesinde hakimiz.
  mesela bazı yapım ekleri:
  il-lig 'ili olan, devletli' (yukarıda söylediğimiz gibi sonda g harfi var, batı türkçesinde bu ek -lı -li haline geliyor) (-lig: isimden isim yapım eki)
  
  yaş+a - bildiğimiz yaşa-. ( -a: isimden fiil yapım eki)
  
  çekim ekleri:
  beg+ler (beyler) ogıl+ an (çocuklar) (-n lar-ler'le birlikte eski türkçe çokluk eki)
  
  bun+suz (sıkıntısız) (bun:sıkıntı)
  
  ufak bir giriş yaptık şimdi bu kurallar ışığında bir cümleyi inceleyelim:
  
  bu yolun yorusar yaramaçı tedim, yerçi tiledim.
  
  şimdi bu cümlede çok rahat anlayabileceğimiz kelimeler var, bunlar; bu, yol ve yer.
  
  yukarıda bahsettiğimiz kurallarda ne demiştik “söz başı t korunur” yani tedim: dedim, tiledim: diledim oluyor.
  
  aslında cümlede geçen yaramaçı da çok tanıdık, “yaramaz,iyi olmaz” demek.
  
  yerçi'nin karşılığı ise yerci yani “yere hakim olan, kılavuz” demek.
  
  peki tonyukuk burada ne demek istemiş: “bu yoldan yürümesek iyi olacak dedim, kılavuz istedim.”
  
  gördüğünüz gibi bazı kelimelere ve kurallara hakim olunduğunda anlamak çok da zor değil, zaten hepsi halen kullandığımız kelimeler.
  
  şimdi başka bir cümleye bakalım:
  
  türük bodun için tün udımadım, küntüz olurmadım.
  
  yine aynı ses denkliklerini düşünürsek: bod>boy haline gelir, o zamanki anlamıyla ise “halk”.
  (u)n ise belirtme hali durumu eki “halkı”.
  
  tün ise hâlâ dilimizde kullanılan bir kelime aslında, gece demek ama biz geride kalan gün anlamında 'dün' diyoruz. yine aynı şekilde t>d
  
  udımak ne olabilir o zaman? söz içi d korunur demiştik d>y değişimini unutmayın: udımadım yani “uyumadım”.
  
  küntüz zaten çok kolay: gündüz, k>g
  
  olurmadım ise oturmak fiilinin eski hali.
  
  artık anlamak zor değil, değil mi? “türk halkı için gece uyumadım, gündüz oturmadım.”
  
  kısaca bir giriş yapıp, bazı temel meselelere değindim, yazdıklarım göktürkçe bilmek için tam anlamıyla yeterli sayılmaz fakat öğrenmek isteyenlerin veya merak edenlerin belli bir oranda işine yarayacağını düşünüyorum. belki çok daha ayrıntılı bir yazı yazabilirim çünkü cümleleri daha iyi anlayabilmek için eklere de hakim olmak gerekiyor.
  
  düzeltme: yazım
  
  edit:bir bilgi hatası giderildi
• #121741011 burada göktürkçeyi daha anlaşılabilir kılmak için bir giriş yazısı yazmış ve belirli kurallardan bahsetmiştim.
  artık göktürkçe dilbilgisine daha ayrıntılı yaklaşabilir ve yine bir cümle çözümleyebiliriz:
  
  önce çok sık kullanılan zamir, edat, zarf ve bağlaçlara göz atabiliriz:
  
  -zamirler-
  kişi zamirleri: men-ben, sen, biz, siz, ol (o)
  
  -zarflar-
  zaman zarfları: tün (gece), küntüz (gündüz), amtı (şimdi), yayın (yazın), küzün (güzün), kışın
  
  miktar zarfları: üküş (çok), bunca (bunca), nen (hiç), nençe (nice), kiçik (küçük), kop (hep), kergeksiz (gereksiz)
  
  -edatlar-
  edatlar ise şöyle kullanılır:
  ara: ikin ara (ikisi arasında), birle: kagan birle (kağan ile), üçün: bodun üçün (halk için), teg: böri teg (kurt gibi), tegi: yerke kadar (yere kadar), kisre: anta kisre (ondan sonra)
  
  -bağlaçlar-
  tiyin (diye), yeme (ve, dahi), azu (veya)
  ok,ök ise pekiştirme edatıdır: ben ök (bizzat ben), üküş ök (pek çok)
  
  -hal ekleri-
  göktürkçe cümleleri anlamak için hal eklerine hakim olmak gerek.önceden de bahsettiğim gibi bu ekleri, birbirlerinin fonksiyonları yerine kullanabiliyorlar ve buna günümüz anadolu ağızları da dahil türkçenin her döneminde rastlıyoruz. ayrıca pek aşina olmadığımız ekler de mevcut, bunları öğrenerek kelimelere yabancılık çekmeyeceğinizi düşünüyorum.
  
  *ilgi hâli eki
  ünsüzle biten kelimelerden sonra +ıñ şeklindedir biz+iñ (bizim),
  ünlüyle biten kelimelerden sonra +nıñ şeklindedir: böri+niñ (kurdun)
  
  *yönelme hâli eki
  göktürkçede bu ek +ka biçimindedir: kapıg+ka (kapıya), öd+ke (zamana), yaşım+ka (yaşımda) gördüğünüz gibi son örnekte bulunma fonksiyonunda kullanılmış.
  
  yönelme hali eki 3. şahıs iyelik ekinden sonra +ña biçimindedir: başı+ña, agısı+ña (ipeğine)
  
  teklik 1. ve 2. şahıs eklerinden sonra çoğunlukla +a biçimindedir: türküm+e, ebiñ+e (evine) bodunum+a (halkıma)
  
  *bulunma-çıkma hâli eki
  göktürkçede +da eki hem bulunma hem de çıkma halini karşılar: yış+da (ormanda), il+te (ülkede), töpüsin+te (tepesinden)
  
  *eşitlik hâli eki
  +ça biçimindedir. “gibi, göre, kadar” anlamlarını verir: köñlüñ+çe (gönlünce, gönlüne göre), bun+ça (bunca), elig+çe (elli kadar)
  
  *vasıta hâli eki
  vasıta hali eki (x)n şeklindedir, 'ile,olarak' anlamını verir: er+in (erle), yadag+ın (yaya olarak)
  
  *yön hâli eki
  iki yön eki vardır birincisi, +garu: il+gerü (doğuya doğru), yırı+garu (kuzeye doğru)
  3. şahıs iyelikten sonra ise +ñaru halini alır: ortusı+ñaru (ortasına doğru).
  şahıs zamirlerinden sonra kaynaşma vardır: anaru (ona doğru)
  
  ikinci şekli +r(a) biçimindedir: taş+ra (dışarıya), iç+re (içe doğru)
  
  *belirtme hali eki
  x(g), +n ve +nı şeklindedir. +(x)g yalın haldeki isimlere gelir: yılkı+g (sürüyü). sabım(ı) +n (sözümü)
  
  -zaman kipleri-
  zaman ekleri de en önemli konulardan birisi.
  
  *bilinen geçmiş zaman
  1. ve 2. şahıslarda -dx, 3. şahısta -dı ekiyle kurulur: bardıg (vardık), aşdımız (aştık), sakıntım (düşündüm)
  
  *öğrenilen geçmiş zaman
  -mış ekiyle kurulan öğrenilen geçmiş zamanın sadece 3. şahsına rastlarız: timiş (demiş), ögleşmiş (danışmış), sökürmiş (çöktürmüş)
  
  *geniş-şimdiki zaman
  her iki zaman zaman eki için de -ar, ur ekleri kullanılır, hangi zamanın kullanıldığını cümlenin gelişine göre anlarız, olumsuzu ise +maz'dır: körür (görür, görüyor), birür men (veririm, veriyorum), ömez sen (düşünmezsin, düşünmüyorsun)
  
  *gelecek zaman
  gelecek zaman için çoğunlukla -daçı kullanılır:
  ölçeti sen (öleceksin), boltaçı (olacak), tideçi (diyecek)
  
  hâl ve zaman eklerine giriş yaptıktan sonra bir cümleyi inceleyebiliriz:
  
  çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug üküş kıltım.
  
  çıgany: yoksul
  
  yukarıda belirtme hali için (x)g'nin yalın haldeki isimlere gelebileceğini görmüştük:
  bodun: halk
  u: yardımcı ses
  g:belirtme hâli eki
  yani: “halkı”
  
  kılmak hepimizin bildiği bir fiil zaten
  kıl: fiil kökü
  - t(ı) (dx) : bilinen geçmiş zaman eki
  m: 1 teklik şahıs iyelik eki
  
  az: az, üküş: çok (miktar zarfları)
  
  sanırım artık daha anlaşılır: “yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çok kıldım”
  
  önceki yazıma göre bu biraz daha detaylıydı ve biraz kafa karıştırıcı olabilir, şimdilik burada bırakıyorum fakat göktürkçe için daha yazacağım çok konu var. umarım anlaşılabilir kılabilmişimdir. bir diğer derste görüşmek üzere:3
• en son burada: #122058785 göktürkçe dilbilgisi kurallarına değinmiştim, şimdi yine dilbilgisi üzerinden devam edeceğiz, ve artık çok daha zor cümleleri tahlil edebiliriz:
  
  en son hal eklerinden bahsetmiştim, şimdi iyelik eklerini inceleyebiliriz:
  
  -iyelik ekleri-
  
  +(x)m: öz+üm (kendim), ög+üm (annem), il+im (yurdum)
  
  +(x)ñ: og(u)l+uñ, süñük+üñ (kemiğin)
  
  not: x'in yerindeki harfler yardımcı sestir.
  
  +(s)ı: sab+ı (sözü), yagı+sı (düşmanı)
  
  +(x)mxz: türk+ümüz, eçi+miz (amcamız)
  
  + (x)ñxz: taygun+uñuz (oğullarınız)
  
  -birleşik çekim-
  göktürkçede birleşik çekimin hikaye ve rivayet biçimleri vardır. er- fiili ile meydana getirilir. bu fiil i- eyleminin aslî biçimidir.
  
  *hikaye: bolmış erti (olmuş idi), körür erti (görürdü), ölçeti ertigiz (ölecektiniz), kelmez erti (gelmezdi)
  
  *rivayet: yorıtmaz ermiş (yürütmezmiş), olurur ermiş (oturuyormuş)
  
  -fiilimsiler-
  cümleleri anlamlandırmak için en önemli noktalardan biri sıfat ve zarf fiilleri tanımak:
  
  -sıfat fiiller-
  
  -mış: kalmışı(kalmış olanı), konmış tiyin (konmuş diye)
  
  -duk: barduk yir (gidilmiş yer), birtük üçün (verdiği için)
  
  -maz: bilig bilmez kişi (bilgi bilmez kişi)
  
  -sık: udısıkım (uyuyasım)
  
  -daçı: ölteçi bodun (ölecek millet)
  
  -zarf fiiller-
  
  -a: aşa (aşarak), keçe (geçerek)
  
  -(y)u: yiyü (yiyerek), körü (bakarak)
  
  -(x)p: kodup (koyup) yorıp (yürüyüp)
  
  -pan: kelipen (gelip)
  
  -matı: sakınmatı(düşünmedi)
  
  -sar: todsar (doysan), barsar (gitsen)
  (henüz şart eki oluşmamıştır, şahıslara bağlı olarak kullanılmaz, örneklerde açıklayacağım)
  
  -galı: kılıngalı (kılınalı)
  
  -dukda: uçdukda (öldüğünde)
  —————
  
  şimdi öğrendiklerimizi uygulayabiliriz:
  
  ol sabın eşidip tün yeme udısıkım kelmez erti.
  
  ol: o/bu
  
  sabın: sözlerini
  sab: isim kökü (söz)
  ı: 3. teklik şahıs iyelik eki
  n: belirtme durumu eki.
  
  eşidip: işitince
  *eş-:fiil kökü (yıldızlı kök; yalın halde kendisine rastlamadığımız, ama arasında anlam benzerliği olan tek bir kökten türeyen kelimelerin varlığını bildiğimiz için, gidebildiğimiz en küçük yapıya kadar götürebildiğimiz köklerdir)
  i: yardımcı ses
  t: fiilden fiil yapım eki
  i: y.s
  p: zarf fiil eki
  
  tün: gece
  
  udısıkım: uyuyasım
  u: isim kökü (uyku)
  dı: isimden fiil yapım eki
  sık: sıfat fiil eki(gelecek zaman partisibi)
  (ı)m: 1. şahıs iyelik eki
  
  kelmez erti: gelmiyordu (birleşik çekim)
  kel-: fiil kökü (gel-) mez: geniş zaman partisibi (sıfat fiil) erti: yardımcı fiil
  
  “bu sözlerini işitince gece uyuyasım gelmiyordu”
  
  bir başka cümleye bakalım;
  
  bir todsar açsık ömez sen
  
  bir:bir
  
  todsar: doysan
  tod-:fiil kökü (doymak)
  sar: zarf fiil eki (2. şahıs eki yok cümleden anlamı çıkarıyoruz)
  
  açsık: acıkacağını, açlığı
  aç: isim kökü
  sık: sıfat fiil eki
  
  ömez sen: düşünmezsin
  ö-: fiil kökü (düşünmek)
  mez: geniş zaman partisibi (s.f)
  sen: ekleşmemiş 2. tekil kişi şahıs zamiri
  
  “(türk milleti) bir doysan acıkacağını düşünmezsin.”
• orhon yazıtları'nda oldukça etkili bir dil ve anlatım karşımıza çıkar. buradaki dil türkçenin en eski ve güzel hitabet örneklerinden biridir. birçok dilbilimcinin yazıtlarda bu kadar gelişmiş bir dil kullanılmasına şaşırdığını söyleyebiliriz
  yazıtlarda kullanılan bu etkili anlatım ve deyişi sağlayan öğeler şunlardır:
  
  1. ikilemeler
  göktürkçede (ve eski türkçenin tamamında) anlatımı etkili kılan, güzelleştiren öğeler; eş, yakın veya karşıt anlamlı ikilemelerin sıkça kullanılmasıdır.
  
  açsık tosık: acıkma doyma
  ağış barım: mal mülk
  arkış tirkiş: kervan kafile
  öl- alkın-: öl yok ol
  
  2. koşutluk
  koşutluk orhun yazıtları dilinin tipik özelliklerinden biridir. eşit birimlerden oluşan cümle parçaları ile birleşik sıralı cümleler anlatıma etkinlik ve güzellik katar.
  
  üze kök tengri asra yağız yer (kılındıkta): üstte mavi gök altta yağız yer yaratıldığında
  
  3. deyimler
  eski türkçe deyim açısından çok zengindir. deyimler her zaman anlatımı güzelleştirir.
  
  birki bodunug od sub kıl-: birleşik halkı ateş ile su gibi (birbirine düşman) etmek.
  
  kızıl kanın töküt- kara terin yüğürt-: kızın kanını akıtmak, kara terini dökmek (çok emek vermek)
  
  4. atasözleri
  yazıtlarda gerçekten çok anlamlı ve güzel atasözleri var, anlamı güçlendirici detaylar.
  
  türük bodun tokurak sen, açsık toksık ömez sen, bir todsar açsık ömez sen.
  
  ey türk halkı sen tok gözlüsün, acıkacağını doyacağını düşünmezsin, bir doyarsan (bir daha) acıkacağını düşünmezsin.
  
  5. edebi sanatlar
  
  anlatımı güzelleştirmek için benzetmelere sıkça başvurulur.
  
  kangım kagan süsi böri teg ermiş yagısı kony teg ermiş
  
  babam kağanın askerleri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş.
  
  yagımız tegre oçuk teg erti biz aş teg ertimiz.
  
  düşmanımız etrafımızda ocak gibi idi biz de ortadaki aş (kazanı) gibi idik.
  
  şimdi yazıtlardan bir cümleyi inceleyelim:
  
  türük bodunug atı küsü yok bolmazun tiyin, kangım kaganıg ögüm katunug kötürmiş tengri, il birigme tengri, türük bodun atı küsi yok bo(lmazun tiyin özimin ol tengri), kagan oturdu erinç.
  neng yılsıg bodunka olurmadım. içre aşsız, taşra tonsuz, yabız yablak bodunta üze olurtum.
  
  türk halkının adı sanı yok olmasın diye babam hakanı, annem hatunu yüceltmiş olan tanrı, devlet veren tanrı. türk halkının adı sanı yok olmasın diye beni o tanrı, hakan olarak oturttu şüphesiz.
  ben zengin, refah içinde (bir) halk üzerine hükümdar olmadım. (tam tersine) karnı aç, sırtı çıplak, yoksul bir halk üzerine hükümdar oldum.
  
  at küs: ad san
  yılsıg: zengin
  aşsız, tonsuz: aşsız (aç), çıplak (donsuz: kıyafetsiz)
  yabız yablak: çıplak,yoksul
  içre taşra: içeride dışarıda
  il birigme tengri: devlet veren tanrı
  
  görüldüğü üzere ikilemeler, deyimler, koşutluk gibi birçok unsurdan yararlanılmış. bu da anlatımı epey derinleştiren, hayranlık uyandırıcı bir durum.
  
  ayrıca devletin adı sanı yok olmasın diye tanrının hem hatunu hem de kağanı yüceltmesi güzel bir detay:>
  
  bir önceki göktürkçe entryleri
  (bkz: #122536971) 3
  (bkz: #122058785) 2
  (bkz: #121741011) 1
  ————
  kaynak
  
  orhon yazıtları-talat tekin