çerkezce

• bir kuzey kafkasya dili. daha spesifik ismi adıgece'dir. çerkesler buna adıgabze (adıge dili) der. türkçesi ise "çerkesçe"dir.
  
  öğrenmesi zor değildir. fiile çok ek gelir, anadili türkçe olanlar için telaffuz etmesi zor sesleri vardır. ki bunun da çaresi bu entry’de size sunulmuştur.
  
  peki çerkesçe öğrenmek neden mi zor değildir? çerkesçe diğer dillerden pek kelime almamıştır. kendi içinde çok kurallı bir dildir. bunu bir örnekle açıklayalım:
  ş’en, bilmek fiilidir. ğe eki, fiilin başına eklenince ettirmek, oldurtmak anlamı katar. ğeş’en fiili bu sebeple, bildirtmek yani öğretmek anlamına gelir. ze eki, fiilin başına gelince dönüşlülük anlamı katar. fiili yapan ve sonucundan etkilenen aynı kişidir. öyleyse, zeğaş’en fiili, öğrenmek demektir. işte bu şekilde, çok az fiil kökü ezberleyerek ama ekleri de öğrenerek, çerkesçe’yi diğer dillere nazaran daha kolay öğrenebilirsiniz. motive olduysak devam edelim. :)
  
  öğrenmek isteyen ama nereden başlayacağını bilemeyen, 66 harfli alfabesi sebebiyle gözü korkan, nitelikli kaynak bulamayan çok çerkes var. onlar için kaynakları bir araya toparlayıp, sık sorulan soruları da cevaplandıracağım bu entry'de.
  
  öncelikle, anadilini konuşabilen arkadaşlar bu entry'deki kaynaklar aracılığıyla çerkes krilini öğrenip dillerini okuyup yazacak hale gelebilirler. bir de, isterlerse bana ulaşabilirler çünkü çoğunluğu adıgey, çerkessk, kabardin'den olmak üzere; krasnodar, türkiye, ürdün, israil, suriye, abd'den çerkeslerin yer aldığı ve sürekli havadan sudan çerkesçe muhabbet ettiğimiz bir whatsapp grubu var. isteyenleri ekleyebilirim. sohbet 95% çerkesçe, 3% rusça, 1% türkçe, 1% arapça oluyor diyebilirim. mısır ve lübnan'dan çerkesçe bilen tanıdığı olanların ise ayrıca bana ulaşmalarını rica ediyorum. kadroyu tamamlayalım. ^*
  bunun dışında aynı şekilde tüm diaspora ve vatandan çerkeslerin olduğu 40 kişilik ama ingilizce konuşulan bir grubumuz daha var. katılmak isteyenler bana mesajla ulaşabilir.
  
  şimdi gelelim çerkesçe bilmeyen, anlayan ama konuşamayan, ne anlayabilen ne konuşamayan, hayatı boyunca hiç duymamış, sürekli duymasına rağmen öğrenememiş vs. arkadaşlara. öncelikle iki konuda uyarı yapmalıyım.
  
  1-) çerkesçe, adıgece'dir. kabardey, şapsığ, besleney, abdzeh, natxuay, çemguy, bjeduğ, hatukoy gibi çerkes boylarının konuştuğu dildir. wubıh iseniz, ne yazık ki diliniz öldü. oset, inguş, çeçen, karaçay, abaza, balkar, tatar, gürcü... vs. halklarının dilleri farklıdır. eğer bu halklardan birine mensupsanız, bu entry size hitap etmiyor. bu entry’deki tüm kaynaklar, adıgey cumhuriyeti’nde resmi yazın dili olan ç’emguy diyalektine yöneliktir. batı diyalekti konuşan tüm çerkesler için, örneğin bir şapsığ için, bu hiçbir sorun teşkil etmez. fakat kabardey ya da besleney’seniz, bu kaynaklar yine büyük oranda işinize yaramakla beraber, 10 kelimenin 3’ünde ailenizde konuşulanla ters düşebilir. olur o kadar, devam edin. :)
  
  2-) çerkesçe bir dildir. bir haftada, bir ayda, bir senede öğrenip kenara koyabileceğiniz bir bilgi yığını değildir. ingilizce öğrenmek için harcadığınız çaba ve vakti düşünün. çerkesçe ingilizce'den çok daha kolay bir dil değildir. eğer çerkesçe'ye "mini dil" muamelesi yapacaksanız, hiç başlamadan bırakın. o iş olmaz.
  
  3-) çerkesçe için hazırlanmış, tüm sesleri içeren tek alfabe kril alfabesidir. size latin alfabesi ile yazılmış çerkesçe getirirlerse, koşarak uzaklaşıyorsunuz. çünkü: http://io-soz.blogspot.com.tr/…yenler-zehirden.html
  http://io-soz.blogspot.com.tr/…-icin-ne-yaptin.html
  *açumıj hilmi hoca’ya ait bu blog’da latin alfabesi ile çerkesçe yazmaya çalışanlara yazılmış daha birçok yazı bulabilirsiniz. bu ikisini buraya bırakmayı yeterli görüyorum.
  
  artık dil öğrenimine başlayalım. yapılacaklar aşağı yukarı şöyle;
  
  1-) ilk iş olarak, büyüklerimiz çerkesçe biliyorsa onlara evde türkçe konuşmayı yasaklıyoruz, türkçe konuştukları zaman “te tı adıgeba?! tibzege kaguşı'e!” diye çıkışıp, ev ortamında küçük faşistlikler yapıyoruz. bol bol wored (çerkesçe şarkı) dinliyoruz. kendimizce mırıldanıyoruz. çerkesçe çizgi film, dizi bulduk mu kaçırmıyoruz. çerkesçe bilen büyüklerimizle sürekli konuşmaya çalışıyoruz.
  
  2-) alfabemizi ve seslerimizi öğrenerek yazın dilimize başlayacağız. 66 ses içeren dilimizi eğer çocukken çerkesçe konuşulan ortamlarda büyümediyseniz telaffuz ederken zorlanacaksınız. ama eğer 30 yaşın altında iseniz onun da çaresi birazdan anlatılacak.
  öncelikle aşağıdaki linkten alfabemizin kısa ve detaysız özetini, sonra da kısaca açıklamalarını okuyalım:
  https://www.dropbox.com/…/адыгэ хьарыфхэр.docx?dl=0
  
  3-) çerkesçe’de türkçe’de olmayan bir çok ses vardır. bunları öncelikle aşağıdaki, adıgey cumhuriyetimize ait resmi web sitemizden en az birer kez dinleyelim:
  http://adygeya-republic.info/…/circassian-alphabet/
  bir kez de vikipedi’deki bu linkten, ortography kısmına girip dinleyelim. örnek kelimelere ve okunuşlarına göz atalım:
  https://en.wikipedia.org/…_language#writing_systems
  
  4-) şimdi geldik bu sesleri nasıl çıkaracağımız konusuna. çerkesçe’de türkçe’de olmayan tonla ses var. bu sesler ağzınızın ve dilinizin farklı kaslarını çalıştırmanızı gerektirir. eğer siz bu yaşınıza kadar konuşmadıysanız, bu sesleri hemen telaffuz edemezsiniz. fakat eğer 30 yaş altındaysanız, çok kısa sürede bu iki linkteki ağız egzersizlerini yapıp, bu kaslarınızı hazır hale getirebilirsiniz. konuşmaya çalıştıkça daha iyi hale gelecektir.
  ş sesi için: http://io-soz.blogspot.com.tr/…uhakkak-okumali.html
  j sesi için: http://io-soz.blogspot.ru/…er-muhakkak-okumali.html
  *bu linklerdeki blog, halkımızın değerli dil bilimcilerinden, abhazya bağımsızlık savaşında da ön cephelerde savaşmış olan, türkiye’de doğup vatanımıza yerleşmiş olan açumıj hilmi özen’in blog’udur. bence her çerkes’in takip etmesi gereken, güzel yazılar yazıyor.
  
  5-) buradan türkçe-çerkesçe 100 çift dilli 100 dersi indiriyoruz:
  http://www.invatalimbi.com/…k2/tr/trad/trad-all.zip
  okumak da istersek buna da bakıyoruz:
  http://www.goethe-verlag.com/…2/tr/trad/trad002.htm
  aynı sitede daha çok içerik var. ana sayfa burası. buradan çerkesçe’yi seçiyoruz ve işimize yarayacak içerikleri ediniyoruz:
  http://www.goethe-verlag.com/…2/tr/trad/trad002.htm
  
  6-) buradan kaffed’in üülkemizdeki ilkokul öğrencileri için hazırladığı giriş seviyesindeki kitabı indiriyoruz:
  http://www.kaffed.org/…n/2013/adigece_yedicizgi.zip
  
  7-) cep telefonumuza android ise bunu buradan çerkesçe öğrenme uygulamasını indiriyoruz:
  https://play.google.com/…ils?id=com.goethe.ad&hl=tr
  ios ise buradan indirip öğrenmek istediğimiz dili çerkesçe (adyghe) olarak seçiyoruz:
  https://itunes.apple.com/…anguages/id487070134?mt=8
  
  8-) sözlüğe ihtiyacımız olacak. android telefonumuza goldendict uygulamasını şuradan kuruyoruz (ios için var mı bilmiyorum):
  https://play.google.com/…dendict.android.free&hl=tr
  sonra şuradan türkçe-çerkesçe ve çerkesçe-türkçe dil dosyalarını indirip, kurduğumuz uygulamanın dizinine kopyalıyoruz:
  https://www.dropbox.com/…aq_gvvl_xmpiksouv_8qa?dl=0
  
  9-) vatanda anaokulunda, ilkokul 1. sınıfta falan okutulan giriş seviyesi kitapları okumaya başlayabiliriz. çok çok az da olsa çerkesçe altyapınız varsa çok rahat anlayacağınız kitaplardır. dil bilenlerin yanında okuyabilirsiniz mesela. şu 1. sınıf kitabı:
  http://cerkesarastirmalari.org/…kitaplar/adg_01.pdf
  bu şekilde daha çok çerkesçe (giriş seviyesi ve üstü) eğitim kitabı için:
  http://cerkesarastirmalari.org/cerkesce-kitaplar/
  
  10-) buraya kadar entry’de anlatılanları yapmak, yaklaşık 1 ayınızı alır. bu aşamaları geçtiysek artık dil bilgisine giriş yapabiliriz. bu konuda en iyi kaynak, wikipedia’daki çerkesçe gramer sayfasıdır:
  https://en.wikipedia.org/wiki/adyghe_grammar
  
  11-) vatanda çerkesçe yayın yapan gazete ve dergileri okumaya çalışıyoruz. mesela şu, adyghe maq (çerkes’in sesi) isimli gazetenin bu bölümünü indirip bakabiliriz:
  http://www.cerkesarastirmalari.org/…/14.03_2012.pdf
  
  12-) şu şekilde, vatanda ilkokul öğrencisi çerkes miniklerimizin okuduğu edebiyat kitaplarını artık biraz biraz, pek anlamasak da kurcalayabiliriz:
  http://i.adygland.ru/…дыгэ литературэр. книга 2.pdf
  
  13-) bu entry, yazar eklemeye değer kaynak gördükçe güncellenecektir. çerkesçeyi az da olsa anlayıp konuşabilmeye başlayan yazarlar mesaj kutumu yeşillendirebilir. öğrenme sürecinde destek isteyenleri, çerkesçe öğrenen bir çok gencin de içinde bulunduğu ve xabze kuralları çerçevesinde sürekli muhabbet ettikleri, sürekli yardımlaştıkları bir whatsapp grubuna da ekleyebilirim. eğer “ben çerkesçe derdimi anlatacak kadar biliyorum” diyorsanız, entry’nin başında bahsettiğim çoğunluğu vatandan olmak üzere 50 kadar çerkesin bulunduğu whatsapp grubuna alabilirim.
  her türlü soru için mesaj kutumu yeşillendirebilirsiniz.
  ha marje! :)
• diğer dillerde 10 kelimeyle anlatılan şeyleri tek kelimede ifade edebildiğiniz dil. tabii bu kadar ek dili biraz zorlaştırıyor. mesela bu dilde, "ben seni onlarla tekrar konuşmaya zorluyorum / konuşmana izin veriyorum" cümlesi, tek bir kelimeyle söylenir: wuaqıdeceğeguşı'e.
  
  5 dakika düşünüp türetebildiğim en uzun kelime ise şu oldu: şüqetets'eşütık'ışüreğuağemi. çevirisi ise şu: siz (bir şeyin) üzerinde kayabilmeyi istemiş olsaydınız bile.
  
  bu dili öğrenmek isteyenleri şöyle alalım: (bkz: #57190920)
• sanılanın aksine ağıza oturan konuşurken hiç de güçlük çekmediğim ana dilim. özellikle sarhoşken ve sinirlendiğimde türkçeyi unutup çerkezce saydırmaya başlıyorum.
• kaynanam yarı arnavut, yarı kosova abzahı. adapazarı'nda doğmuş. kosova'ya geldiğinde kendini eski sakarya'da gibi hissediyor. şimdilerde çerkezceden daha akıcı arnavutça konuşuyor. bu arnavutçayı evlendikten sonra kaynana-kaynata yanında öğreniyor, dil becerisi tam kan arnavut olan kocasını geçiyor.
  
  çeçencede anne nana, baba tata sözcüğüyle ifade ediliyormuş. nana ve tata'da ortak oldukları pek çok dil var, ikisi birden ortak olan dil var mı bilmiyorum.
  
  (bkz: ubıhça)
  (bkz: adıgece), adigabze
  (bkz: kabardeyce)
  (bkz: abhazca)
  (bkz: şapsığ)
  (bkz: çeçence/@ibisile), inguşça
  (bkz: osetçe)
  (bkz: karaçayca)
  (bkz: batsbi)
• arnavutça ya da arnavutlarla alakası olmayan dil.
• şemsettin sami'nin kamus-ı türki'sinde gürcüce maddesinde çerkezce için şöyle denilmiş:
  
  "gürcüce dahi çerkezce gibi asl u nesebi meçhul bir lisandır"
  
  bunu gürcüce maddesinde misal cümle olarak vermiş kendisi. şemsettin sami de bu arada arnavuttur. sami fraşeri'dir asıl ismi.
  
  buradan bakabilirsiniz, okumanız varsa: gürcüce
• doğdukları köy sebebiyle baba tarafından dedelerimin ana dili olan dil. şu anda dedemin yaşayan tek kardeşi dışında ailede kimse tarafından konuşulmamakta ve unutulup, kaybolmaya yüz tutmaktadır. hep öğrenmeyi istesem de başta babam olmak üzere hiçbir çocuğa ve toruna öğretilmemiş olması çok üzücü. keşke böylesi bir zenginlik bizlere de aktarılabilseydi.
• resmi lehçesi kabul edilen çemguy/temirgoy lehçesinde "k" harfi olmayan alfabe. kalın olanından 6 tane var ancak "kitap", "kemal", "kenevir" derken kullandığımız ince "k" harfi yok (şapsığ lehçesinde var ancak başka lehçelerde var mı bilmiyorum ). bunun yerine bildiğimiz "ç" harfi kullanılıyor. "kabe" oluyor "çabe".
• adige ve kabardey birbirini anlamaz demiş ilk enrtyde ama öyle değildir. k->ç ç->ş olur, anlaşılır. alfabeleri farklı düzenlendiği için yazılı dilde yapay olarak anlaşmaları engellenmeye çalışılmıştır.
• anlayıp konuşamadığım dil.
  annemin ortamlarda bana gizli bir şey söylemek için kullandığı ve her seferinde ortamda çıkan gizli çerkesler yüzünden rezil olduğumuz dildir .