kaydi para

• bankaların mevduatı krediye dönüştürüp kredinin sistemde kalmasıyla oluşan sistem üzerinde görünen paradır.
  
  teorik olarak zorunlu karşılıkların olmadığı bir ortamda sonsuza kadar kaydi para yaratılabilir. yeter ki bir kişi bankaya para yatırsın ve o para sistemden hiç çıkmasın.
  
  örnek verecek olursak; a kişisinin bankaya 1.000.000 tl yatırdığını varsayalım. bankanın bilançosunda kasa hesabında 1.000.000 tl, mevduat hesabında 1.000.000 tl oldu. banka parayı b kişisine kredi olarak verdi. b kişisi kredi ile c kişisine olan borcunu c kişisine havale yaparak ödedi. para sistemde duruyor. banka bilançosu 1.000.000 tl kasa, 1.000.000 tl kredi, 2.000.000 tl mevduat hâlini aldı. banka 2.000.000 tl mevduatı d kişisine kredi olarak verdi. yalnız nakit ödeme yok. d kişisi hesabına geçen 2.000.000 tl kredi tutarını e kişisine havale ile gönderdi. yeni durumda banka bilançosu 1.000.000 kasa, 3.000.000 tl kredi, 4.000.000 tl mevduat oldu. para sistemden çıkmadığı sürece bu böyle sonsuza kadar gider.
  
  örnekte görüldüğü üzere ortada nakit olarak sadece 1.000.000 tl var ama sistem üzerinde 4.000.000 tl mevduat görünüyor. yani kaydi para. sonsuza kadar kaydi para yaratmak teorik olarak mümkün görünse de gerçek hayatta bunu yapmak oldukça riskli olur. iki kişi aynı anda mevduatını çekmeye gelse banka ödeme yapamaz.
  
  zorunlu karşılıkların olduğu bir ortamda ise yaratılabilecek kaydi para miktarı 1/zk formülü ile bulunur. zorunluk karşılıkların %10 olduğu bir ekonomi düşünelim. 1/0,10=10, yani mevduatın 10 katı kadar kaydi para yaratılabilir.
  
  bunu da örnekle şu şekilde açıklayalım. bankada 100.000 tl nakit para (bir müşterinin nakit olarak hesabına yatırdığı para) olduğunu düşünelim. banka bu paranın %10’unu yani 10.000 tl’sini merkez bankası’na vermek zorunda. kalan 90.000 tl’yi kredi olarak verebilir. bankanın kredi vererek 500.000 tl kaydi paraya ulaştığını düşünelim. yani bankanın mevduat hesabının bakiyesi 500.000 tl oldu. banka artık 500.000 tl’nin %10’u olan 50.000 tl’yi merkez bankası’nda tutmak zorundadır. yukarıda demiştik ya teorik olarak sonsuza kadar kaydi para yaratılabilir diye, bankanın artık kredi vere vere 1.000.000 tl kaydi paraya ulaştığını varsayalım. bankanın mevduat bakiyesi 1.000.000 tl oldu. hâl böyle olunca banka zorunlu karşılık olarak artık merkez bankasına 100.000 tl para vermek zorundadır. örneğimizde bankada 100.000 tl nakit para olduğunu belirtmiştik. banka elindeki tüm nakit parayı zorunlu karşılık olarak merkez bankasına verdi. banka artık 1 tl bile kaydi para yaratamaz. çünkü elinde merkez bankasına verecek nakit parası kalmadı.
  
  en son durumda banka bilançosu 100.000 tl merkez bankası zk hesabı, 900.000 tl kredi, 1.000.000 tl mevduat oldu. halbuki en başında 100.000 tl kasa 100.000 tl mevduat şeklindeydi. banka bilançosu kaydi para sayesinde 1.000.000 tl’ye ulaştı. sıkıntı şu ki herhangi bir mevduat sahibi bana paramı ver dese banka sıçtı demektir. çünkü elinde müşteriye ödeyecek nakit para kalmadı. bu da demektir ki kaydi para yaratmanın da bir sınırı olmalı. bu da bankacıların işi.
  
  buradan şunu çıkarabiliriz. zorunlu karşılık oranları ne kadar düşük olursa o kadar çok kaydi para yaratılabilir; zorunlu karşılık oranları ne kadar yüksek olursa o kadar az kaydi para yaratılabilir.
  
  merkez bankası da zorunlu karşılıkları genelde piyasaya müdahale etmek için kullanır. piyasadan para çekmek istediği zaman oranları artırır, piyasaya daha çok para pompalamak isterse oranları düşürür.