i ching

• fal ve kehanet zırvalıklarını görmezden gelip en azından beş bin yıllık bir birikim ve çin felsefesinin bir nüvesi olarak mottolarını, deyişlerini okumaktan zevk aldığım "bilicilik kitabı". böyle deyince de hiç olmadı ama görünüş itibariyle öyle, benim ise okuma amacım tamamen farklı; geleceği bilmek istemiyorum, bilemem de. zaten bir defa olsun denemedim i ching'in 64 altı-çizgisini. fakat çin felsefesinin ve edebiyatının, taocu felsefenin yetkinliğini görebilmek açısından harikulade bir fırsat. çok ilham verici.
  
  ki ben, i ching'in temelindeki düşünceleri fizikle ve özelde kuantum ile içli dışlı görüyorum. hatta o zamanın, bilimsel olmayan fakat kuantumun çekirdeğine sezgisel olarak ulaşan çekik gözlü hawking'leri oluşturmuş bu eseri.
  
  c. g. jung diyor ki "eski çin görüşüne göre gözlenen bir an, birlikte ortaya çıkan nedensellik zinciri süreçlerinin açıkça tanımlanmış bir sonucundan çok, denk geliştir."
  
  hawking ne diyor büyük tasarımda "kuantum fiziğie göre, en basit durumlarda bile doğa bir sürecin veya bir deneyin sonuçlarını dikte etmez. bunun yerine her biri belirli bir gerçekleşme olabilirliği taşıyan pek çok farklı olasılığa izin verir. doğanın yasaları belirli bir sistem için kesin bir geçmiş ve gelecek saptamak yerine, farklı geçmiş ve gelecek olasılıkları saptar."
  
  yahut işte i ching'deki an'a ilişkin yorumlar gözlemciyi de kapsayan, gözlemciyi de gözlenen an'a katan bir anlayıştadır. o an'lar, gözlemci olmasa farklı olacaktır. bu, çift yarık deneyini akla getiriyor; elektronların gözlemcinin varlığıyla değişen davranışları ve bir şeyin bu nedenle aynı anda aslında iki şey birden oluverişi.
  
  ayrıca dili o kadar edebi ki, "ormancı olmadan kim geyik avlayabilir?" der mesela. bu salt bilgelik değil, şairliktir de. otur sabaha kadar düşün, ne güzel soru - ki aslında soru da değil.