birleşik fiiller

• yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiil, kurallı birleşik fiil ve deyimleşmiş birleşik fiil olarak 3’e ayrılır.
  
  1. yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiil
  ad + etmek (1.1.), eylemek (1.2.), kılmak (1.3.) ya da olmak (1.4.) şeklinde oluşturulan fiillerdir.
  
  etmek fiili bitişik yazım gerektirmeyen hâllerde (1.1.1.) ayrı, gerektiren hâllerdeyse bitişik yazılır. bitişik yazımı gerektiren hâller ise isimde sesli düşmesinin (1.1.2.), sert sessiz benzeşmesinin (1.1.3.) ya da sessiz türemesinin (1.1.4.) gerçekleşmesi ya da fiilin tek başına kullanılmayan (1.1.5.) ya da sonunda ayın ya da hemze olan (1.1.6.) isimlerle oluşturulması hâlleridir.
  
  (bkz: ayrı yazılan birleşik kelimeler)
  (bkz: bitişik yazılan birleşik kelimeler)
  
  1.1. etmek
  1.1.1. ayrı yazılanlar
  ayırt + etmek = ayırt etmek
  fark + etmek = fark etmek
  farz + etmek = farz etmek
  hak + etmek = hak etmek
  yardım + etmek = yardım etmek
  
  1.1.2. sesli düşmesi olan ve bitişik yazılanlar
  azil + etmek = azletmek
  emir + etmek = emretmek
  hatim + etmek = hatmetmek
  hüküm + etmek = hükmetmek
  kasıt + etmek = kastetmek
  keşif + etmek = keşfetmek
  küfür + etmek = küfretmek
  meyil + etmek = meyletmek
  nakil + etmek = nakletmek
  sabır + etmek = sabretmek
  seyir + etmek = seyretmek
  şükür + etmek = şükretmek
  vaat + etmek = vadetmek (+ sert sessiz benzeşmesi)
  zehir + etmek = zehretmek
  
  1.1.3. sert sessiz benzeşmesi olan ve bitişik yazılanlar
  darp + etmek = darbetmek
  derç + etmek = dercetmek
  hamt + etmek = hamdetmek
  kayıp + etmek = kaybetmek (+ sesli düşmesi)
  gasp + etmek = gasbetmek
  
  1.1.4. sessiz türemesi olan ve bitişik yazılanlar
  af + etmek = affetmek
  hal + etmek = halletmek
  his + etmek = hissetmek
  ret + etmek = reddetmek
  zan + etmek = zannetmek
  
  1.1.5. tek başına kullanılmayan isimlerle oluşturulan ve birleşik yazılanlar
  ahz + etmek = ahzetmek
  bahş + etmek = bahşetmek
  haml + etmek = hamletmek
  
  1.1.6. sonunda ayın ya da hemze olan ve bitişik yazılanlar
  def + etmek = defetmek
  kat + etmek = katetmek
  men + etmek = menetmek
  
  1.2. eylemek
  sesli düşmesi olmadığında ayrı, olduğunda bitişik kullanılır.
  
  arz + eylemek = arz eylemek
  seyir + eylemek = seyreylemek
  
  1.3. kılmak
  her zaman ayrı kullanılır.
  
  1.4. olmak fiiliyse ses değişmesinin olmaması hâlinde (1.4.1) ayrı, herhangi bir ses değişmesinin [sert sessiz benzeşmesi ve sesli düşmesi (1.4.2) ya da sadece sesli düşmesi (1.4.3)] olduğu hâllerdeyse bitişik yazılır.
  
  1.4.1. herhangi bir ses değişmesinin olmadığı hâl
  hasta + olmak = hasta olmak
  sağ + olmak = sağ olmak
  var + olmak = var olmak
  yok + olmak = yok olmak
  
  1.4.2. sert sessiz benzeşmesinin ve sesli düşmesinin olduğu hâl
  kayıt + olmak = kaydolmak
  kayıp + olmak = kaybolmak
  
  1.4.3. sadece sesli düşmesinin olduğu hâl
  hapis + olmak = hapsolmak
  zehir + olmak = zehrolmak
  
  2. kurallı birleşik fiil
  
  2.1. sürerlik
  fiil + -edurmak, -egelmek ya da -ekalmak fiilleriyle oluşturulur, ilk fiile bitişik olarak kullanılır ve belli bir zaman boyunca sürmüş, sürüyor ya da sürecek olma anlamı ihtiva eder.
  
  sen bekleyedur, ben birazdan geleceğim.
  yıllar öncesinden süregelen bu konu bir türlü açıklanamıyor.
  yere öylece düşen tabağa bir süre hareketsizce bakakaldı.
  
  2.2. tezlik
  fiil + -ivermek fiiliyle oluşturulur ve apansız, gelişigüzel ya da tez yapılma anlamı ihtiva eder.
  sakince otururken bir anda bağırıverdi. / apansız yapılma
  kıyafetini bir kenara atıverdi. / gelişigüzel yapılma
  bu kez teklemeden her şeyi açıklayıverdi. / tez yapılma
  
  2.3. yaklaşma
  fiil + -eyazmak fiiliyle oluşturulur ve fiilin gerçekleşmesine çok az kaldığını, çok yaklaşıldığını fakat fiilin gerçekleşmediğini gösterir.
  
  ayağı sehpaya takılınca elindeki tabakla birlikte düşeyazdı.
  
  2.4. yeterlik
  fiil + -ebilmek fiiliyle oluşturulur ve izin, olasılık, rica ya da bir fiili yapmaya gücü yetmek anlamı ihtiva eder.
  
  artık çıkabilir miyim? / izin
  bugün gitmeyebiliriz. / olasılık
  biraz daha yüksek sesle konuşabilir misiniz? / rica
  gidebilirsen dolaştığın yerlerden fotoğraf yolla. / bir fiili yapmaya gücü yetmek
  
  3. deyimleşmiş birleşik fiil
  genellikle ad + fiil şeklinde oluşturulur ve mecaz anlam ihtiva etmesiyle deyim sayılır.
  
  söz almak, kulak asmak, gözden düşmek, gözden geçirmek vb.