evrim teorisi

• teori kelimesinin bilimsel alanda ifade ettiği mananın bilinmemesinden çok çekmiş teori.
  
  türkiye özelinde ise, ek olarak kemalist ve/veya solcu kesimin teoriyi içeriksiz, sloganvari ve dolayısıyla da itici sahipleniş şeklinin de payı büyük. pek çok örnekten sadece biri için (bkz: türk solu /#27661155)
  
  peki evrim teorisi, bilim ile ilişkisi epey sınırlı ve bilgi kavramına epey yabancı olan (dindar ya da seküler) insanların gerçekten anlayabilecekleri bir şekilde sunulsa ne olurdu? bu soruyu türkiye'nin (yaygın) laik kesimi için cevaplandırmak çok zor değil: herhalde biraz daha ne dediklerini bilerek konuşurlardı. peki ya inançlı insanlar? onlar için "bu şartlar altında inançlarını terk ederlerdi" diyebilmek kolay mı? açıkçası, pek değil.
  
  bilim ve dinin çeliştiği (çatıştığı değil) vakalar, geçmişte de yaşanmış. örneğin, dünyanın güneşin etrafında döndüğünün anlaşılması, benzeri bir paradigma değişimini tetiklemiş. insanlar, dünyanın kainatın merkezinde olmadığı fikrine alışmakta ve bu fikri inançları ile uyuşturmakta zorluk çekmişler. dönemin inançsızları da, onlara, düşüncelerini gözlemlenebilir veriler doğrultusunda şekillendirmelerini söylemişler.
  
  bugün evrimci bilim insanlarının yaptığı da aşağı yukarı böyle bir şey. ne var ki, inanç ile bilimsel verilerin çelişmesi, insanların inançlarını terk etmeleri için tek başına yeterli değil. zira, yeni bilgiler hakim paradigmaları değiştirse de, insanlar bu paradigmaları inançlarını da teyit edecek şekilde güncelleme eğilimindeler. bir başka deyişle, yeni bilgiler her ne kadar inanç ile çelişkili olsa da, insanlar inançlarını terk etmekten ziyade yeniden yorumlama eğiliminde oluyorlar. bu yeniden yorumun inancın orijinal öğretisi ile uyumlu olup olmaması da çok önemli olmuyor. çünkü, çoğu insanın inancını anlayış şekli (tıpkı bilimi anlayış şekli gibi) mükemmel olmaktan çok uzak.
  
  peki evrim teorisi tanrının varlığı ya da yokluğu ile zorunlu bir ilgiye sahip midir? mesela, tanrı, kainatı, canlıları ya da insanları evrimleştirerek yaratmış olamaz mı?
  
  hem evet, hem hayır. şöyle ki, evrim teorisinin ne anlam ifade ettiği belli olsa da, "tanrı" kavramı için aynı sınırlar söz konusu değil. deistik olmaktan epey uzak olan ibrahimi dinlere göre, tanrı, kainatı doğrudan ya da yarattığı sebeplerle (ya da yakın delegasyonla) idare eden bir varlık durumunda. kimi budist, pagan ya da sufi akımlarındaki mistikler için ise, tanrı kavramı çok daha farklı manalar ifade ediyor. dolayısıyla, evrim teorisinin belli tanrı kavramlarının geçersizliğini göstediği ve tanrı kavramı hakkında genel anlamda bazı yeni sorular ortaya çıkardığını söylemek daha doğru olur. (şu iki makale bu konuda bir fikir verebilir: 1. god, darwin and my college biology class, david p. barash 2. why you can't reconcile god and evolution, greta christina)
  
  peki evrim teorisi nedir? kanıtlanmış mıdır? (ya da meb öğretmeni lisanı ile: "kanun olmuş mudur? neticede hala bir teori değil midir?")
  
  tek cümlede özetlemek zorunda olsak, şöyle bir şey söyleyebilirdik: evrim teorisi, biyolojik türlerin ortaya çıkışını açıklayan ve bilimsel çevrelerde genel kabul gören bir teoridir.
  
  ancak burada hem "teori" kavramına yabancılıktan, hem de türkçenin bazı yetersizliklerinden ileri gelen birkaç problem var. (bkz: türkçenin yetersiz bir dil olması/@derinsular) şöyle ki, doğru ifade "evolution theory" değil, "theory of evolution." türkçeye her ikisini de "evrim teorisi" diye çevirmek zorunda kalsak da, bu ikisi farklı şeyler. yani, evrim diye bir vakıa var ve bunun vakıayı nasıl açıkladığımıza dair teoriye "evrim teorisi" diyoruz. yoksa, evrim teorisi, "theory of life" başlığı altında hayatın ortaya çıkışını açıklayan teorilerden biri değil. ya da, daha da açık bir ifadeyle, "hayatın ortaya çıkışını açıklayan birkaç teori var ve o teorilerden biri de evrim teorisi" gibi bir durum söz konusu değil. [lumina obscura şurada açıklamış: (bkz: #16523414)]
  
  richard dawkins'in şu sözü de bu önemli ayrım konusunda bir fikir verebilir: "çekim kuvveti bir vakıa. evrim bir vakıa. çekim kuvveti konusundaki hakim teori, einstein'ın. evrim konusundaki hakim teori ise, darwin'in." richard dawkins'in, "evrim konusundaki hakim teori"den kastı ise, (elbette) charles darwin'in doğal seçilim teorisi.
  
  bu noktada, darwin'in kitabının başlığında doğal seçilim ifadesinin yer aldığını hatırlamak da iyi olabilir: "doğal seçilim yoluyla türlerin kökeni üzerine" (on the origin of species by means of natural selection). evrim teorisi konusunda hatırlanması gereken bir diğer önemli vakıa ise, insanlar ile diğer primatlar arasındaki benzerlikler insanların hep ilgisini çekegelmiş olduğu. yani, darwin, arada böyle bir bağ olabileceğini ortaya atan ilk kişi değil. darwin'in önemi (ya da bilime katkısı), bu bağı açıklayan ilk kişi olması ile ilgili.
  
  meb öğretmeni, sorusunu şimdi şu şekilde sormayı deneyebilir: "peki, darwin'in doğal seçilim teorisi ispatlandı mı?"
  
  öncelikle, teoriler doğru/yanlış gibi ikili (determinist) değerler almaktan ziyade, delillerle ne derece desteklendikleri ve dolayısıyla da, açıklamak durumunda oldukları gerçeklikleri ne derece açıklayabildikleri ölçüsünde değerlendirilirler. dolayısıyla, teorilerden söz ederken, ispat ya da kanıt (proof) gibi mutlak ifadelerden biraz uzak durmak ve delillere (evidence) odaklanmak gerekli.
  
  ve cevaben, evet, doğal seçilimi destekleyen çok sayıda güçlü delil var. ama daha da önemlisi, doğal seçilim bir vakıa ve bizzat gözlemlendiği çok sayıda hadise mevcut. (gözlemlenen doğal seçilim örnekleri konusunda şu videoya bakılabilir.)
  
  tabii bu noktada akla şu sorunun gelmesi mümkün: eğer doğal seçilim bir vakıa ise, neden hala darwin'in "teori"sinden söz ediyoruz?
  
  cevap: çünkü, teori kelimesinin bilimsel sahadaki manası, halk arasındaki manasından farklı. bilimsel sahada, teori, "ispatlanmamış fikir" anlamına gelmiyor, "herhangi bir gerçekliğe getirilen nedensel bir açıklama" anlamına geliyor. evrim ise, son derece kompleks bir süreç. bu süreç üzerinde belirleyici olan farklı faktörlere vurguda bulunarak çeşitli açıklamalar sunan farklı teoriler var. doğal seçilim, bütün bu teorilere çerçeve sunan bir genel teori - ve aynı zamanda gözlemlenmiş bir gerçek. ama buna rağmen (ilgili karmaşıklıktan ötürü) "evrim = doğal seçilim" diyebilmek de zor. zira, hem ilgili karmaşıklık buna engel, hem de iki farklı vakıayı birbirine eşitlemek hatalı.
  
  çok sebepli (multicausal) ve karmaşık bir dünyada yaşıyoruz. farklı faktörlerin aynı anda etkili olduğu süreçlere, farklı teoriler farklı açılardan açıklamalar getiriyorlar. bu teoriler zorunlu olarak birbirleri ile çelişki ya da rekabet halinde değiller. bir de tabii, teorilerden bahsederken sadece doğru/yanlış ekseninde mutlakçı bir jargonla konuşmak çok sağlıklı bir tavır değil.
  
  teoriler hakkındaki bu küçük özet hakkında zihin egzersizinde bulunmaya yardımcı olabilecek bir örnek için bkz.: evrimin mekanizmalarından birine bir açıklama getiren multilevel selection theory
  
  önemli not: evrim teorisi "maymundan gelmek" demek olmadığı gibi, doğal seçilim de, "büyük balık küçük balığı yer" demek değil. eğer öyle olsaydı, ortada küçük balık kalmazdı. ve tabii, küçük balık kalmayınca büyük balıklar da yiyecek pek bir şey bulamayarak yok olabilirlerdi.
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
  
  tekmili birden: pdf
• ------------------------------ ilk dönem -----------------------------
  --- ilk ~14 milyar yıl; büyük patlamadan kuşların oluşumuna ---
  -----------------------------------------------------------------------
  
  (01) büyük patlama (~14 milyar yıl önce)
  
  (02) güneş sisteminin oluşumu (~4.6 milyar yö)
  
  (03) güneşin oluşumu (~4.57 milyar yö)
  
  (04) dünyanın oluşumu (~4.54 milyar yö)
  
  (05) ayın oluşumu (~4.53 milyar yö)
  
  (06) su ve okyanusların oluşumu (~4 milyar yö)
  
  (07) son ortak ata / ilk hayat formları (~3.7 milyar yö)
  
  (08) ilk çok hücreli canlılar (~3.2 milyar yö)
  
  (09) birinci buzul çağ, 300 milyon yıl (~2.4 milyar yö)
  
  (10) oksijen devrimi (~2.3 milyar yö)
  
  (11) cinsel üreme ve evrimin hız kazanması (~1.2 milyar yö)
  
  (12) ikinci buzul çağ, 85 milyon yıl (~720 milyon yö)
  
  (13) hayvanların oluşumu [hayvanların son ortak atası: urmetazoan] (~665 milyon yö)
  
  (14) üçüncü buzul çağ, 2 milyon yıl (~582 milyon yö)
  
  (15) kambriyen patlama (~542 milyon yö)
  
  (16) balıkların (ya da ilk omurgalı hayvanların) oluşumu (~530 milyon yö)
  
  (17) dördüncü buzul çağ, 30 milyon yıl (~460 milyon yö)
  
  (18) birinci yok oluş: türlerin ~%60'ının ortadan kalkması (~450 milyon yö)
  
  (19) kara bitkilerinin oluşumu (~450 milyon yö)
  
  (20) pneumodesmus: hava soluyan ilk canlı (~428 milyon yö)
  
  (21) böceklerin oluşumu (~400 milyon yö)
  
  (22) dört ayaklı hayvanların oluşumu (~395 milyon yö)
  
  (23) ikinci yok oluş: türlerin ~%70'inin ortadan kalkması (~374 milyon yö)
  
  (24) hem suda hem karada yaşayabilen omurgalıların oluşumu (~370 milyon yö)
  
  (25) beşinci buzul çağ, 100 milyon yıl (~360 milyon yö)
  
  (26) sürüngenlerin oluşumu (~315 milyon yö)
  
  (27) üçüncü yok oluş: dünya tarihindeki en büyük yok oluş; suda yaşayan türlerin ~%96'sının, karada yaşayan omurgalıların ~%70'inin ortadan kalkması (~252 milyon yö)
  
  (28) memeli hayvanların oluşumu (~250 milyon yö)
  
  (29) dinazorların oluşumu [triasik dönem] (~233 milyon yö)
  
  (30) dördüncü yok oluş: türlerin ~%70'inin ortadan kalkması (~200 milyon yö)
  
  --------------------------------- uzak dönem -------------------------------
  --- müteakip ~150 milyon yıl; kuşların oluşumundan homo habilis'e ---
  -------------------------------------------------------------------------------
  
  (01) kuşların oluşumu (~150 milyon yö)
  
  (02) çiçekli bitkilerin oluşumu (~130 milyon yö)
  
  (03) insanlar ve farelerin son ortak atası (~75 milyon yö)
  
  (04) primatların oluşumu (~70 milyon yö)
  
  (05) beşinci yok oluş: türlerin ~%75'inin (dinazorlar dahil) ortadan kalkması (~65 milyon yö)
  
  (06) neojen dönem: ~220 milyon yıl önce tek parça olan karaların bugünkü haline yaklaşması (~20 milyon yö)
  
  (07) homonidae: insanlar, şempanzeler, goriller, bonobolar ve orangutanların son ortak atası (~15 milyon yö)
  
  (08) homoninae: insanlar, şempanzeler, goriller ve bonoboların son ortak atası (~13 milyon yö)
  
  (09) homonini: insanlar, şempanzeler ve bonoboların son ortak atası (~10 milyon yö)
  
  (10) insanlar ile şempanzelerin son ortak atası (~6 milyon yö)
  
  (11) iki ayakları üzerinde yürüyen ilk primatlar: australopithecine (~4.4 milyon yö)
  
  (12) ardi [beyin hacmi: 300-350 cm3] (~4.3 milyon yö)
  
  (13) taş devri: primatların taştan aletler yapmaya başlamaları (~3.4 milyon yö)
  
  (14) lucy [beyin hacmi: 375-500 cm3] (~3.2 milyon yö)
  
  (15) son buzul çağ, halen sürüyor (~2.58 milyon yö)
  
  --------------------------- yakın dönem ---------------------------
  --- son ~2.3 milyon yıl; homo habilis'ten neolitik dönüşüme ---
  ----------------------------------------------------------------------
  
  (01) homo habilis [beyin hacmi: 500-700 cm3] (~2.3 milyon yö)
  
  (02) homo erectus [beyin hacmi: 750-1225 cm3] (~1.8 milyon yö)
  
  (03) turkana boy [beyin hacmi: 880 cm3] (~1.6 milyon yö)
  
  (04) ateşin kontrollü kullanımı (~900.000 yö)
  
  (05) homo heidelbergensis: insanlar, neandertaller ve denisovalıların son ortak atası (~800.000 yö)
  
  (06) neandertaller ve denisovalıların son ortak atası (~640.000 yö)
  
  (07) afrika'da erken-dönem insanların oluşumu (~500.000 yö)
  
  (08) tautavel man: 1150 cm3 (~450.000 yö)
  
  (09) avrupa ve asya'da neandertaller'in oluşumu (1 2) [beyin hacmi: 1200-1750 cm3] (~375.000 yö)
  
  (10) afrika'da modern insanların oluşumu [beyin hacmi: 1200-1800 cm3] (~300.000 yö)
  
  (11) ölülerin gömülmeye başlanması (en az ~130.000 yö)
  
  (12) ölülerin defninin ritüellerle yapılması (en az ~100.000 yö)
  
  (13) modern insanların afrika'dan çıkışı [dünyadaki insan sayısı: ~4.000] [göç haritası] (~70.000 yö)
  
  (14) modern insanların avrasya'da neandertaller ve diğer erken-dönem insanlarla çiftleşmesi (~65.000 yö)
  
  (15) modern insanların avrupa'ya yönelmesi (~45.000 yö)
  
  (16) neandertallerin ortadan kalkması (~40.000 yö)
  
  (17) hayvancılık (~14.000 yö)
  
  (18) beyaz tenli insanlar [dünyadaki insan sayısı: ~2 milyon] (ayrıca bkz.: 1,2) (~12.000 yö)
  
  ------------------------- son dönem --------------------
  --- son ~12.000 yıl; neolitik dönüşümden bugüne ---
  -----------------------------------------------------------
  
  (01) neolitik dönüşüm: avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik hayata geçişin başlangıcı (~12.000 yö)
  
  (02) şarabın icadı (~8.000 yö)
  
  (03) tekerleğin icadı (~5.500 yıl önce, güney mezopotamya, sümerler)
  
  (04) yazının icadı (~5.200 yıl önce, güney mezopotamya, sümerler)
  
  (05) papirüsün icadı [dünyadaki insan sayısı: ~40 milyon] (~5.000 yıl önce, mısır)
  
  (06) mısır piramitlerinin inşası (~4.600 yö)
  
  (07) ibrahim (~3.800 yö)
  
  (08) babil imparatoru hammurabi ve hukuk (~3.700 yö)
  
  (09) alfabenin icadı (~3.500 yö)
  
  (10) musa (~3.200 yö)
  
  (11) deuteronomist'in tevrat'ı yazmaya başlaması (~2.625 yö)
  
  (12) buda (~2.500 yö)
  
  (13) konfüçyüs (~2.500 yö)
  
  (14) aristo (~2.400 yö)
  
  (15) kağıdın icadı (~2.200 yıl önce, çin)
  
  (16) isa [dünyadaki insan sayısı: ~70 milyon] (~2.050 yö)
  
  (17) muhammed [dünyadaki insan sayısı: ~100 milyon] (~1.450 yö)
  
  (18) kopernik ve bilimsel devrim (~500 yö)
  
  (19) galilei (~400 yö)
  
  (20) newton (~300 yö)
  
  (21) endüstriyel devrim: şehirlileşme, ailelerin küçülmesi, sekülerleşme (~250 yö)
  
  (22) darwin (~200 yö)
  
  [bu 14 milyar yıllık süreci üç buçuk dakikalık bir videoda izlemek için bkz.: https://www.youtube.com/watch?v=oi7rhbwc8xw]
  
  ---------- detaylar ----------
  
  (1) (bkz: dinazorlar /@derinsular) ~65 milyon yıl önce gerçekleşen hadisenin detayları
  (2) (bkz: bipedalizm /@derinsular) ~4.4 milyon yıl önce gerçekleşen hadisenin detayları
  (3) (bkz: ateşin bulunuşu /@derinsular) ~900.000 yıl önce gerçekleşen hadisenin detayları
  (4) (bkz: neandertallerin oluşumu /#46498041) ~375.000 yıl önce gerçekleşen hadisenin detayları
  (5) (bkz: neandertaller ile çiftleşme mevzuu /#46493320) ~65.000 yıl önce gerçekleşen hadisenin detayları
  
  ---------------------- hatime: bilimin ince ayarları ---------------------
  
  yukarıdaki rakamlar ve bilgiler, yeni bulgularla revize olacak. yeni arkeolojik bulgular sonucunda, (sözgelimi) en az 500.000 sene önce ortaya çıktığını tahmin ettiğimiz bir gerçekliğin aslında en azından 600.000 senelik bir tarihi olduğunu öğreneceğiz.
  
  kimi zaman ise, bugün itibariyle ancak milattan önce 5.200 ila 5.800 yılları arasında gerçekleştiğini söyleyebildiğimiz bir hadise için ("m.ö. 5305-5335 arası" gibi) çok daha dar bir zaman aralığı verebilmemiz mümkün olacak. yani, bilgimiz arttıkça, bilim bu gibi ince ayarlar yapacak.
  
  bu revizyonlar ya da ince ayarlar bugünkü bilgimizin "yanlış"tan ziyade, "eksik" olduğu anlamına geliyor. dolayısıyla, mevcut bilgi eksikliklerini nazara vererek, "bunlar yanlış da olabilir; ispat edilmiş değil" gibi sözler sarf edenler, pek de makul bir iş yapmıyorlar. şöyle düşünelim: bilim, yavaş yavaş bir resim çiziyor. çöp adam basitliğindeki bir resim, giderek detaylar kazanıyor. kollar, bacaklar derken, neticede mimikler dahi ortaya çıkıyor. dahası, zaman içinde hem tuval büyüyor, hem de bir yandan tuvalin içindeki her şey daha nüanslı hale geliyor.
  
  durum bu iken, bir insanın kalkıp bu tuvaldeki kimi gerçekleri inkar etmesi ya da küçümsemesi, ve ardından da kendi kafasındaki kurgularla doldurduğu alternatif bir tuvalin gerçeğe daha yakın olduğunu iddia etmesi pek anlamlı değil. dolayısıyla da, böyle bir tavrı ciddiye alabilmek zor.
  
  belli ki, bazı insanlar, ihtisas sahibi olmadıkları alanlarda rahatlıkla iddialarda bulunabiliyorlar. bilim insanlarının ise böyle bir lüksleri yok. bilim insanları, sınanabilir, yanlışlanabilir teoriler geliştirmek ve iddialarını makul veri ve argümanlarla desteklemek durumundalar. hatalarını görmekte, kabullemekte ve/veya düzeltmekte zorlanmaları durumunda ise, başarılı olabilmeleri epey zor.
  
  bu iki tavırdan hangisinin daha mütevazi/sağduyulu, hangisinin kibirli/kompleksli olduğunu ayrıca izah etmeye herhalde gerek yoktur.
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
• (bkz: ara tür /@derinsular)
  (bkz: australopithecus sediba /@derinsular)
  (bkz: bonobo /@derinsular)
  (bkz: evrim teorisi kuran'da yazıyor /@derinsular)
  (bkz: hadza /@derinsular)
  (bkz: kin selection /@derinsular)
  (bkz: jonas salk /@derinsular)
  
  diğer temalardaki ilgili başlıklar:
  (bkz: monkey /@derinsular)
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
  
  tekmili birden: pdf
• bir fotoğraf, çok sayıda ders: https://pbs.twimg.com/…ia/bzmz4mjcuaennrt.jpg:large
  
  (1) fotoğraftaki hayvan, (ilk dönem primatlardan olan) bir bush baby
  
  (2) fotoğraftaki kişi ise, tanzanya'daki avcı-toplayıcı hadza kabilesinden bir adam (bkz: hadza /@derinsular)
  
  (3) dolayısıyla, fotoğraf aslında bir primatın diğerini katlini resmediyor
  
  (4) öldüren primat, alet kullanmış - ki, 3.400.000 yıllık bir geleneğe işaret eder (#45839194)
  
  (5) daha geniş manada ise, bir hayvanın diğerini yemesine şahit oluyoruz - ki nereden baksak 500.000.000 senelik etçil gelenektir. yani, (primat olan olmayan) bütün hayvanların önemli bir kısmı, ~500.000.000 senedir birbirlerini "yiyerek" hayatta kalabilmiş ve bugünlere gelebilmiş (bkz: akıllı tasarım)
  
  bu hayvanlar, yaralanınca ya da öldürülürken, insanlardan daha az acı duyuyor değiller. hatta, başka bir hayvana yem olmamak için var güçleriyle kaçmaktayken, çoğu insanın hayatı boyunca hiç hissetmediği ve hissetmeyeceği bir dehşet yaşıyorlar. her an, sayısını bilemediğimiz kadar fazla hayvan bu dehşeti yaşamakta.
  
  bu dehşet ~500.000.000 senedir fasılasız devam ediyor. ve bütün bu düzenek, ~499.800.000 sene sonra ortaya çıkacak olan nisbeten zeki bir tür için kurulmuş.
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
  
  tekmili birden: pdf
• konu hakkında az zamanda çok şey öğreten videolar ve diğer kaynaklar:
  
  section 1: stated clearly playlist
  (1) can science explain the origin of life?
  (2) what is evolution?
  (3) what is natural selection?
  (4) what is the evidence for evolution?
  (5) does the theory of evolution really matter?
  (6) what is a gene?
  (7) what is dna and how does it work?
  
  section 2: crash course biology playlist
  (1) natural selection (crash course biology no.14)
  (2) of ligers and men (crash course biology no.15)
  (3) animal development: we're just tubes (crash course biology no.16)
  (4) evolutionary development: chicken teeth (crash course biology no.17)
  (5) population genetics: when darwin met mendel (crash course biology no.18)
  (6) taxonomy: life's filing system (crash course biology no.19)
  (7) evolution: it's a thing (crash course biology no.20)
  
  section 3: various
  (1) myths and misconceptions about evolution (alex gendler)
  
  section 4: experts
  (1) daniel dennett: cute, sexy, sweet, funny (ted talk, february 2009)
  (2) richard dawkins (as guest in "allan gregg in conversation", 2009)
  
  section 5: documentaries
  (1) ape to man (2005, history channel, 90 min) [imdb]
  (2) what darwin never knew (2009, nova s37e8, 113 min) [imdb]
  (3) your inner fish (2014, pbs, 55x3 min) [imdb]
  --episodes: your inner fish, your inner reptile, your inner monkey
  (4) becoming human (2009, nova s37e4-e5-e6, 52x3 min) [imdb: 1,2,3]
  --episodes: first steps, birth of humanity, last human standing
  (5) evolve (2008-2009, history channel, 45x11 min) [imdb]
  --episodes: eyes, guts, jaws, sex, skin, flight, communications, size, venom, shape, speed
  
  section 6: online courses
  (1) evolution 101 (uc berkeley)
  (2) introduction to genetics and evolution (duke university)
  (3) ibio seminars: evolution and ecology (ibiology.org)
  (4) ibio seminars: genetics and gene regulation (ibiology.org)
  
  section 7: web pages
  (1) human evolution (the university of waikato)
  (2) human evolution evidence (smithsonian museum)
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
  
  tekmili birden: pdf
• insanın evrimi (ya da ortaya çıkışı), büyük ölçüde (çene kaslarının zayıflaması neticesinde) beyninin hacminin hacminin giderek büyüme imkanı bulması ile ilgili. [bu konunun detayları için, "what darwin never knew" adlı belgesele bakılabilir. (#46306165)]
  
  ilgili büyümenin çeşitli adımları:
  
  --- insanların halen yaşayan uzak kuzenleri ---
  orangutanlar: 275–500 cm3
  goriller: 350–750 cm3
  bonobolar: 275-380 cm3
  şempanzeler: 280–550 cm3
  
  --- insanların soyu tükenmiş yakın kuzenleri ---
  denisovan: ?
  neandertal: 1200–1750 cm3 (~375.000 yıl önce)
  
  --- modern insan ve ataları/kuzenleri ---
  ardi: 300-350 cm3 (~4.3 milyon yıl önce)
  lucy: 375-500 cm3 (~3.2 milyon yıl önce)
  homo habilis: 500-700 cm3 (~2.3 milyon yıl önce)
  homo erectus: 750-1225 cm3 (~1.8 milyon yıl önce)
  turkana boy: 880 cm3 (~1.6 milyon yıl önce)
  tautavel man: 1150 cm3 (~450.000 yıl önce)
  modern insan: 1200-1800 cm3 (~200.000 yıl önce)
  
  not: verilen aralıklar, kimi zaman kesin bilgi eksikliğinden ileri gelen bir tahmini, kimi zaman ise zaman içindeki değişimi yansıtıyor. ardi ve lucy gibi spesifik bir fosil için verilen aralığı birinci, homo erectus gibi yüzbinlerce yıla yayılan bir tür için verilen aralığı ise ikinci çerçevede anlamak daha doğru olur.
  
  tema:
  (bkz: evrim teorisi /@derinsular)
  
  tekmili birden: pdf