kars

• bir dönem gazi kars adıyla anılan serhat ilimizdir. şehrin gazi olmasından yaklaşık 50 yıl sonra da 50.000 askerin allahüekber dağlarında donarak hayatını yitirdiği şehirdir. dede korkut'un boy boylayıp soy soyladığı, ozanların kağızman'dan nargile ısmarladığı şehirdir. ilk türk cumhuriyetinin kurulduğu, türkiye'ye ismini veren şehirdir.
  
  kars, adını bölgeye mö 150 civarında yerleşen bulgar türklerinin velentur boyunun karsak oymağından almıştır. hem antik adı hem de günümüzdeki adı türkçe olan bir şehirdir.
  
  kafkas halkları burada uzun zaman hüküm sürmüş, malazgirt savaşı'ndan sonra da şehir oğuzların hakimiyetine girmiştir.
  
  çok savaşa sahne olduğu için defalarca yıkılmış sonra baştan imar edilmiştir. timur 1300'lerde bu şehri kuşattığında kars'ın valisi olan karakoyunlu hükümdarı tümur'a karşı haftalarca direndiği ve timur'un ordusuna çok zayiat verdiği için timur şehri baştan başa yıktırmıştır. kars'taki türkmen nüfus doğuya göç etmiş, bunların arasında bazı ozanlar dede korkut destanlarını unutulmaması için kaleme almışlardır.
  
  kars'ın tüm dünyaya adını duyurduğu asıl olay ise rusların komutan muravyey kumandasında 50 bin kişilik donanımlı orduyla kars üzerine yaptığı seferdir. bu, rusların kars üzerine yaptığı üçüncü ama açık ara farkla en güçlü saldırıdır. kars'ı savunan birlikler ise 12 bin kişiden ibaret osmanlı kuvvetiyldi. ruslar bu savaşta 20.000'den çok zayiat verip gerçi çekilmek zorunda kalmılardı (bkz: hezimet) çünkü savunma tabyalarında sadece askerler değil imamıyla, köylüsüyle, genciyle, yaşlısıyla, kadınıyla erkeğiyle kars halkını bulmuşlardı. bu savunmada yalnız şehir halkından 6 kadın, 9 din alimi hoca ve 70 sivil şehit ve 230 yaralı verilmiştir. bu zaferin üzerine kars'a "gazi kars" adı verilmiş, üzerinde kars kalesi olan kartpostallar satılmaya başlanmış ve şehir birçok vesileyle şereflendirilmiştir. bu zaferde payı olan kanadalı general williams memlekete döndüğünde verdiği bir teklifle ottowa'nın 25 mil güneyindeki wellington kasabasının adı, "kars'ın cesur insanlarına hürmeten" (as a tribute to the brave citizens of kars) kars adını almıştır. yine aynı yıl paris'teki büyük bir açıkhava tiyatrosunda "1855 kars muharebesi" temsil edilerek türklerin burada rusları nasıl yendiği canlandırılmıştır.
  
  ancak ünvan, övgü karın doyurmuyordu. rusların yapamadığını yapan açlıktan ve fakirlikten dolayı kısa zamanda kars'ta kolera salgını çıktı ve şehir çok kayıp verdi ve zayıf düştü. ruslar bozgundan sonra da şehrin ablukasını sürdürüyorlardı ve açlık ve soğuk kars'ı teslim almıştı. insanlar son safhada artık ölmüş hayvan eti ve ot kökleri yiyerek hayatta kalmaya çalışıyorlardı. ve gazi kars, dünyayı titreten bu zaferden bir ay sonra 28 kasım 1855'te tek kurşun atılmadan şartlı teslim oldu. gazi kars artık şehit olmuştu.
  
  21 yıl sonra müşir ahmet muhtar paşa kumandasındaki kuvvetler 6 ayda yapıtıkları 4 meydan savaşında kendilerinden üç kat kalabalık düşman ordusunu yenip karsı geri almıştı. ancak belirtmek gerekir ki bu savaşta da 5.000-6.000 "köylü" gönüllü atlı milis ve bütün kars şehir halkı da mücadeleye katılmıştır. ata binmede ve silah kullanmada usta şehir halkı yine ruslara papuç bırakmamış ve yine kendi özgürlüklerini kendi elleriyle kazanmışlardı.
  
  gelgelelim 15 kim 1877'de alacadağ bozgununa uğrayan gazi ahmet muhtar paşa (gazi ünvanı kars zaferinden sonra verilmişti) ağırlaşan kış koşullarından dolayı erzurum'u korumak için geri çekildi. geri dönme sırası ruslardaydı.
  
  rus mareşal gran-dük mikhael'in ağır toplarla bombardıman ettiği kars 7 koldan yapılan düşman saldırısına kendi inisiyatifiyle direndiyse de 18 kasım 1877'de bu yıpratıcı saldırılar sonucu tekrar düşme acısını yaşadı. bu defa ruslar kars'ı üç gün boyunca yağma ettiler ve halktan, türklerin yanında olup mücadeleye katılanları tümden kırdılar.
  
  bu yenilgi ayastefanos anlaşmasıyla da teyit edilince karslılar erzurum'a göç etmeye başladı ve 3 yılda 120 binden çok karslı erzurum ve ötesine göç etti. hatırlatmak gerekir ki şu anda kars'ın nüfusu 70 bin 80 bin civarıdır. ruslar da buranın etnik yapısını değiştirmek için ermine, rum, asuri, yezidi (ne bulduysa) komşu unsurları kars'a yerleştirdi. ayrıcaukraynalı, alman ve hatta estonyalılara dahi buralardan köy vererek yine bu civarlara yerleştirdi.
  
  sıra enver paşa'nın müthiş(!) kafkas harekatına gelmişti. ilk adımda kars'a ve ardahan'a giren enver paşa'ya haddinden fazla cesaret gelmiş, ruslarda da panik başlamıştı. ancak enver paşa bulunduğu mevkiye ordunun içinde yetişmeden gelen bir insandı. çetin kış koşullarında allahüekber dağlarına girmeyi reddeden albayı görevinden alarak bu göreve kendisi geçmiş ve ordulara yürüme emri vermişti. (1915 ocak başı). yaptığı teftişlerde tüm orduyu tam donanımlı görüyordu. oysa türk ordusu çoğu zaman olduğu gibi komutana karşı mahup olmamak için elindeki sınırlı imkanları teftiş olunan birliğe sevk ediyor, teftiş bittikten sonra da bunlar diğer birliğe geçiyordu. enver paşa'nın mesafelerini kestirememesi, haritayı ynalış okuması, kış koşullarını tahmin edememesi ve o yıl kışın erkenden ve çok sert bir biçimde bastırması da çeşitli etmenler. sonuç: 60.000 askerden, bursalı, bolulu, istanbullu, trabzonlu, mersinli 60.000 askerden 50.000'i donarak hayatını kaybetmiştir. ve emre itaat eden bu askerler bu kadar güç koşullarda ölüm sınırında olduklarını gördükleri halde isyan etmemiş, emre itaat etmiştir. firar edenler de aynı akibete uğramış yönlerini kaybettikleri dağlarda ormanlara donarak kurda kuşa yem olmuşlardır. enver paşa her nasılsa ordusunu geri çekecek gücü bulmuş ve kendisini kurtarmıştır.
  
  rusların dönüşü bu defa daha fecidir. çoğunluğu yanında soğuktan koruyan giysiler olduğu için kendini koruyabilen subaylardan ve kıdemli erattan oluşan 10.000 bitik askerin karşısında tam donanımlı ve kış koşullarına hazır 80.000 rus askeri vardır. kars'ı kısa zamanda ve kolayca geri alan ruslar şehir ve köylerden silahsız, sivil 40.000 türkü "osmanlıların gelişine sevinmek" suçundan dolayı kılıçtan geçirmiş ve bunların evlerini yağmalamışlardır. rusların bölgeye yerleştirdiği ermeni ve rum göçmenler de bu cinayete ve yağmaya ortak olmuşlardır. bu soykırımın ardından öksüz kalan 22 bin çocuğa bakü islam hayır cemiyeti sahip çıkmıştır.
  
  talih karslıların yüzüne bir kere daha güler. çanakkale'de tarih ingiliz ve anzak kuvvetlerinin karşısına mustafa kemal'i çıkardığı için ingilizler türk boğazlarından geçememiş ve çarlığa takviye yapamamıştır. kızıl ekim devriminden sonra ortaya çıkan otorite boşluğunda sürgünde sağ kalan karslılar yurtlarına geri döndüler ve 3 mart 1918'de imzalanan breslitowsk andlaşması ile bolşeviklerin kars bölgesinin osmanlı devletine geri verilmesini kabul ettiler. fakat bu andlaşmayı tanımayan ermeniler kars bölgesinde savunmasız buldukları köylere saldırarak katliam ve yağma başlattılar. 23-24 nisanda kars şehir merkezine de saldırarak şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. mart-nisan 1918 zarfında ermenilerin yaptığı, beşikteki bebeklerin dahi öldürüldüğü katliamda ölenlerin sayısı 20 bini aşıyordu. 30 ekim 1918 modros mütarekesi ile türk ordusu 1914 yılındaki sınırlara çekilmeye mecbur edilince kars halkı yine ermeni istilacılarıyla karşı karşıya kaldı.
  
  bunu engellemek isteyen ve "wilson ilkeleri"ne dayanan bölge halkı batum, artvin, ahıska, nahcıvan bölgelerinde örgütlenerek 36.000 kilometrekarelik bir bölgede "cenubi garbi kafkas hükümeti"ni kurdular (18 ocak 1919)(bkz: cihangirzade ibrahim bey). kayıtlara göre bu hükümet 8.000 kişilik bir ordu dahi kurmuştu. ilk türk cumhuriyeti olan bu hükümet kendisini geçici hükümet olarak telakki ediyor ve gerekirse "türkiya" ile bağlantıya geçebileceğini söylüyordu. ingiliz kumandanı general thompson bu hkümeti resmen tanıdı. ancak çıkarlarına ters geldiği anda da hükümeti bastı ve ileri gelenlerden 13 kişiyi malta adası'na sürdürdü. bu hükümetin yerine kendi kurdurduğu kukla hükümet adına birçok toprağı ermenilere bağışladı(!). ancak kars hükümeti iş başındayken 15inci kolordu kumandanı kazım karabekir paşa'ya tahıl vererek silah satın almış ve ingilizlerin bu baskınından sonra dahi kendisini ermeni işgalcilere karşı bir ölçüde korumuştu. 1919-1920 yılları arasında ermenilerin yaptığı saldırılarda çoğu silahsız 43 bin türk daha öldürülmüştü. burada belirtmek gerekir ki, aynı yıllarda soykırıma uğradığını iddia eden ermenilerin bizzat iddia ettikleri soykırılan ermeni sayısı ise 35.000'dir.
  
  son olarak ankara'da kurulan genç cumhuriyetin ilk zaferi olarak kars geri alındı. kars'ın şehir merkezinin 1920 tarihindeki türk nüfusu ancak 4.000 idi! (yazıyla: dörtbin) 1920'de anayurda kavuşan kars o gün bugündür serhat ilimizdir ve kalkınmada bir kısım güneydoğu illeri kadar ayrıcalıklı, avrupalıların gözünde de öncelikli olmadığı için kendi yağında kavrulmakta, her zaman olduğu gibi yine kendi alınteriyle kendi kaderini çizmektedir.