insanın yaratılışı

• ilginçtir birçok farklı inanış ve kültürde, insanın yaratılışı aşamasında işin içine bir şekilde toprak (ve türevleri; balçık, kil, taş... ) giriyor. ilgili efsanelerden bazılarını yazmaya çalışalım:
  
  antik yunan mitolojisi:
  -promethus bir titan olduğu halde tanrılarla titanların savaşına katılmaz. malum, savaşı titanlar kaybeder ve idareyi yeni nesil tanrılar alır. kendisi sonraları bu yenilgiyi hazmedemez ve intikam almaya karar verir. yeni tanrılara bela olacak (belki de zamanla yerlerine geçecek) insanı; gözyaşı ile ıslattığı balçıktan bizzat elleriyle şekil vererek yaratır. sonrasını hepimiz biliyoruz; zeus prometheus'u bir kayaya bağlar ve cezalandırır. hikaye burada bitmez. zeus'un öfkesi dinmez. prometheus'un kardeşi epimetheus'un başına bela olması için pandora olarak bildiğimiz ilk kadını yaratır. zeus, pandora' yı yaratma işini bir başka tanrı hephaistos'a verir. hephaistos pandora'yı su ve çamurdan heykel şeklinde yaratır. sonra içine ateşi koyar.
  
  -nuh ve tufan hikayesinin bir benzeri yunan mitolojisi'nde de vardır. burada ana kahramanımız adı deucalion'dur. klasik hikaye: baş tanrı zeus insanları cezalandırmak için büyük bir tufan göndermeye karar verir. prometheus, deucalion'a tufanı önceden haber verir. deucalion ve karısı bir deniz taşıdı yapıp tufandan kurtulur. çiftimiz karaya çıkınca tanrılara kurbanlar keser. ve tanrılardan başka insanların da yaratılmasını isterler. tanrıça themis bu isteğe cevap verir: "tapınağımdan ayrılınca, kemerlerinizi çözün ki giysileriniz serbest kalsın. sonra yüzlerinizi saklayıp büyük annenizin kemiklerini arkanıza atın." çiftimiz başta bu sözlerden bir şey anlamasa da, " heralde büyük annemiz dünya, kemikleri ise çevremizdeki taşlar, kayalardır " diye düşünür ve işe koyulurlar: önceelbiselerini gevşetip başlarını örterler. sonra elbiselerinin eteklerine taş doldurup parnassos dağı’nın yamacından aşağı doğru yan yana yürürler. yolda taşları omuzlarının üzerinden arkaya atarlar. taşlar yere çarpınca sertliklerini kaybeder. yumuşar ve büyür, insan şeklini alır. kısa süre sonra kayaların katı bölümü insan kemiğine dönüşürken yumuşak nemli toprak içeren tarafı et olur.
  (donna rosenberg`;dünya mitolojileri)
  not i: bu hikayenin orta doğu versiyonu için (ibrahimi dinlerden de daha eski versiyonu): utnapiştim
  not ii:yunan mitoslarıyla ilgili kaynaklar nette bol miktarda mevcut . ben genel olarak wiki ve azra erhat hoca'nın mitoloji sözlüğü kitabını kullanıyorum.
  
  sümer, babil mitolojisi`:
  -kendi temel ihtiyaçları için çalışmaktan bıkan tanrılar, angarya işleri yapacak birilerini yaratması için, ( tatlı suların ve bilgeliğin tanrısı) enki'ye giderler. enki o sırada uyumaktadır. tanrıça nammu, enki'yi uyandırır. daha sonra enki, suların derinliklerinden çıkarıp kardığı balçıktan insanı yaratır.
  
  -yukarıdaki efsanenin bir başka versiyonunda tanrılar baş tanrı marduk' tan kendileri yerine çalışacak başka varlıklar yaratmasını isterler. marduk bu yaratma işini enki'ye, enki de doğum tanrıçası nimmah' a verir. nimmah önce zihninde tanrıyı düşünür sonra elini suya daldırıp derinliklerden balçık çıkrar. çıkardığı balçığa şekil vererek insanı yaratır.
  
  -muazzez ilmiye çığ, kur'an incil ve tevrat'ın sümer'deki kökeni kitabında samuel noah kramer'den şöyle bir alıntı yapmış:
  "sümer'de tanrılar, özellikle dişi tanrılar, çoğalınca işlerinin çokluğundan yakınmaya başlıyorlar ve tanrıları var eden deniz tanrıçası nammu'ya yakarıyorlar. nammu da bilgelik tanrısına marifetini göstermesini söylüyor. bilgelik tanrısı yumuşak kilden şekiller yapıyor ve tanrıçaya sesleniyor:.. "
  
  yazınında devamında bir şiir var. ilgili şiiri kramer'in sümer mitolojisi kitabından alıntılıyorum:
  "ey ana, sözünü ettiğin yaratık var edildi,
  onun üstüne tanrıların... yerleştir;
  denizin dibinin yüzeyindeki kilden yüreğini yoğur,
  iyi ve soylu şekilleyiciler kili berkitecekler,
  sen, sen onun uzuvlarını ortaya çıkar
  ...
  ... insan olarak..."
  
  -sümer, gılgamış destanında tanrıça aruru, kahramanımız gılgamış'a arkadaş olması için enkidu adında birisini yaratmaya karar veriri. destandan enkidu' nun yaratılışı:
  " aruru ellerini yıkadı; bir parça çamur koparıp yazıya attı.
  ve yazıda yiğit engidu’yu yarattı.
  çamurdan yaratılan engidu, demir gibi sertti"
  (muzaffer ramazanoğlu çevirisi)
  
  aynı efsaneyi donna rosenberg şöyle anlatmış:
  "nintu, kafasında ikinci bir kahraman insan tasarladı
  ve onu tanrı anu biçiminde yarattı.
  ellerini yıkadı ve bir tutam çamur aldı, düşündüğü gibi şekil verdi.
  uruk'tan üç günlük mesafeye, geniş ve yeşil bir düzlüğe fırlattı.
  enkidu tamamen yetişmiş bir insan olarak doğdu. "
  
  -bir başka sümer mitolojisi'ne göre de ana tanrıça nintu insanı çamurdan yaratmıştır
  (donna rosenberg;dünya mitolojileri, nintu maddesi)
  
  -babil yaratılış destanı olan enuma eliş'te tanrı marduk'un tanrıça tiamat ve kingu ile olan mücadelesi anlatılır. savaşı marduk kazanır. kingu' yu öldürür. kingu'nun kanını toprak ile karıştırıp insanı yaratır.
  (not: bu kısmı alexander heidel'in enuma eliş kitabından aldım. yazar, "kanın toprakla karıştırılması" olayının sadece bazı eski yunanca çevirilerde olduğunu yazmış. başka eski kaynaklarda toprakla karışma olayı yokmuş. insanın, sadece kingu' nun kanından yaratıldığı yazıyormuş. meraklısı aynı kitaptan daha derin okumalar yapabilir. )
  
  türk mitolojisi:
  -(altay efsaneleri)
  “yine günlerden bir gün, tanrı ülgen denize bakarak duruyordu. şaşırdı birdenbire. bir toprak parçacığı sularda yüzüyordu, toprağın üzerinde bir kil görünüyordu. ‘toprak üstündeki şey’ dedi, ‘nedir acaba?’ insanoğlu bu olsun, insana olsun baba. görünmeye başladı, insan gibi bir şekil, birden insan olmuştu, toprak üstündeki kil”. bu ilk insanın ise, adı olmuştu erlik.” (ögel, 1971: 100-101). ögel’in aktardığına göre, iran mitolojisinde de ilk insan, kil denilen yapışkan topraktan yapılmıştı. onun için iranlılar ilk insana “kil şah” adını veriyorlardı. türkler ise daha çok “balçık” üzerinde durmuşlardır (1971: 101)."
  (ekber enveri, türk yaratılış mitlerinde toprak, motif akademi halkbilimi dergisi, 2018, cilt: 11, sayı: 24, s. 91-99)
  
  -altay türkleri mitlerinden bir diğeri:
  “bir insan şekli yapmış tanrı bir gün çamurdan.
  demiş ki: "insanoğlu, türesin bu hamurdan!
  düşünmüş ki ne duyar, ne hisseder bu çamur,
  insanoğluna çok var, yetişmez yalnız hamur.
  demiş: uçup çıkayım göklere bir ruh bulayım,
  çamura ruh katayım, tam bir tanrı olayım.” (…)
  (mustafa aça, dünya mitolojilerinde toprak simgeciliği, kültür araştırmaları dergisi, 2018, cilt: 1, sayı: 1, s. 23-35.)
  
  -memlüklüler arasında yaygın olan bir efsaneye göre:
  "ilk çağda yağmurdan hâsıl olan seller karadağcı denilen bir dağdaki mağaraya çamur sürükleyip getirir ve bu çamurlar insan kalıbına benzeyen yarıklara dökülür. su ve toprak bir süre bu yarıklarda kalır. güneş, su ve toprak döküntülerini kızdırıp pişirir. akabinde dokuz ay süreyle esen rüzgâr insan şeklindeki ilk canlıyı şekillendirir. sonunda ay atam (âdem) adı verilen ilk insan yaratılır. yaratılan ilk eril insandan sonra süreç tekrarlanır ve bu defa ilk dişil canlı ay-va (havva) yaratılır. bunların birbirleri ile evlenmesi sonucunda insan soyu çoğalmış olur (inan, 1986: 21)."
  ( yard. doç. dr. süheyla sarıtaş)
  
  çin mitolojisi:
  -çin mitolojisi'nin yaratıcı tanrıçalarından nu wa (nugua) sarı nehir boyunca süzülürken bu nehir yatağındaki maddeyi kullanarak insanı oluşturmaya karar verir. nehrin yatağından avuç avuç ıslak çamur alır ve onlardan küçük insanlar oluşturdu. yürümeye hazır olduklarında, onlara yaşam soluğunu üfler. bir süre sonra, nugua insanlara tek tek biçim vermekten usanır daha hızlı bir yol bulur: nehir yatağındaki ıslak çamura bir ip yerleştirir ve ipi üst ucu tamamen kaplanana kadar suda dolandırır. daha sonra ipi sallar. etrafa dağılan her damla çamur bir insana dönüşür.
  (donna rosenberg`;dünya mitolojileri ve wiki nu wa maddesi)
  
  antik mısır mitolojisi:
  -antik mısır'da, şimdi var olan her şeyin yapıcısı, var olacak olanların yaratıcısı, yaratılmışların kaynağı, babaların babası ve annelerin annesi tanrı khnum insanı bir çömlekçi çarkının üstünde şekil verdiği kilden yaratır. görsel
  (e. a. wallis budge, mısır'da ölüm sonrası fikri)
  
  nijerya mitolojisi:
  evrenin yaratılışının anlatıldığı efsanede en büyük tanrı oloron ve genç tanrı obatala'nın yaptıklarıişler uzun uzun anlatılır. bu hikayelerden birinde tanrı obatala balçıktan heykelcikler yapar. yeteri kadar heykelcik yaptıktan sonra göğe dönüp tanrı olorn'a şöyle yalvarır:
  "bana bir baba gibi olan sen, olorun, beni işit! balçıktan heykelcikler yaptım, ama yalnız sen onlara soluk üfleyebilir, onları canlı insanlar haline getirebilirsin. ife'de insan dostlarımın olması için, senden, benim hatırıma bunu yapmam istiyorum". bunun üzerine olorun, obatala'nın yarattığı heykelciklere soluk üfler. heykelcikler hareket edip insan olur.
  (donna rosenberg, dünya mitolojisi)
  
  inka mitolojisi:
  -inka tanrısı kon tiki virakoça başta dev bir ırk yaratır. sonra bunlara sinirlenir ve yine bir tufanla her şeyi yok eder. kon tiki sel suları çekilince yeni baştan yaratmaya koyulur. bu sefer insanları taştan yaratacaktır:
  
  "taştan adamlar, taştan kadınlar ve taştan çocuklar biçimlendirdi ve boyadı."
  (donna rosenberg)
  
  diğer bazı mitolojiler:
  -kızılderili (şayen) yaratılış mitinde ise tanrı maheo, yeri yaratmak için kuşları su altına toprak ya da çamur getirmeleri için gönderir. tanrı maheo, diğer canlıların da yardımıyla su tavuğunun gagasında getirdiği çamurla toprak büyükanneyi yaratıp su kaplumbağasının sırtına yerleştirir (marriot-rachlin, 1998: 39-40)
  -bir moğol efsanesinde ilk yaratıcının; insanı topraktan beraber yarattığına inanılır (harva, 2015: 94).
  -iran mitlerinde ilk insanın topraktan yaratıldığı anlatılmaktadır (curtis, 2016: 37).
  - çingene mitinde de ilk insanın hammaddesi denizin dibindeki topraktır(berger, 2015: 44-45).
  -ingiltere’nin kuzey batısında yer alan abenaki’de ve quebek’in güneyinde anlatılan bir mite göre; tabaldak bir taştan kadın ve erkeği yarattı fakat sonucu beğenmedi (haviland, 2002: 442).
  (son bölüm ortak kaynak: tuğçe erdal, türk ve dünya mitlerinde insanın yaratılışı ve toprak, türkiyat araştırmaları enstitüsü dergisi)
  
  kuran'da topraktan yaratılma:
  -andolsun biz insanı çamurdan (süzülmüş) bir hülasadan yarattık..." (mümin)
  -"allah sizi (hz. âdem'i) bir topraktan, sonra bir meniden (hz. âdem'in neslini) yarattı." (fatır, 35/11).
  -"o'dur ki her şeyin yaratılışını güzel yaptı ve insanı yaratmaya çamurdan başladı." (secde, 32/7).
  -"andolsun biz insanı kuru bir çamurdan, değişmiş cıvık balçıktan yarattık..." (hicr, 15/26).
  -"(iblis: 'ben bir salsaldan (kurumuş çamurdan) değişken bir balçıktan (hamein mesnun) yarattığın insana secde edemem.' dedi." (hicr, 15/33).
  ...
  
  tevrat, incil :
  - rab tanrı adem'i topraktan yarattı ve burnuna yaşam soluğunu üfledi. böylece adem yaşayan varlık oldu (tekvin)
  
  edit:
  eski avustralya mitolojisi:
  tanrı bunjil insanı kilden yaratmış sonra da burnundan, ağzından, göbeğinden ruh üflemiştir.
  (mircea eliade, dinler tarihine giriş; gök tanrılar, göksel simgeler ve ayinler)