amerika birleşik devletleri

• ibnul haldun "cografya kaderdir" demis cunku insanlarin yasadiklari cografya kulturlerini, kisiliklerini ve yasam stillerini etkiler. herhalde bunun tek istisnasi abd, kanada ve avustralya gibi gocmenler tarafindan kurulan ulkeler olmali cunku bu memleketlerde gocmenler kendi kaderlerini ellerine alarak kaderlerinin belirlenmesinde buyuk bir rol oynadilar.
  
  abd'nin dogu yarisiyla bati yarisi arasinda muthis farkliliklar goze carpiyor. avrupa'dan amerika'ya ilk goclerin basladigi 1500'lerden itibaren 1800'lere kadar goc edenlerin hemen hemen tamami ulkenin dogu yakasina goc etmis. bati yakasinda yasanan gocler buyuk olcude 1850'den sonra ve daha cok 1930'lardan sonra yasanmis. bu da cografya, iklim ve diger bilesenlerle beraber ulkenin batisiyla dogusu arasinda muthis farkliliklar olusmasina yol acmis.
  
  simdi bu yazida dogu veya bati yakasinin digerinden daha iyi oldugunu savunmuyorum. ikisinin de kendilerine gore iyi ve kotu yanlari var ama yazinin ana fikri iki yakanin iki farkli ulke hatta bazen iki farkli dunya gibi birbirinden farkli olmasi.
  
  bir ornek vereyim. asagidaki harita abd'de federal devletin yani kamunun sahip oldugu topraklari gosteriyor. kirmiziyla isaretlenen topraklar devletin mali ve halka tamamen acik. haritadan gorebildiginiz gibi ulkenin dogu yarisinda hemen hemen hic devlet topragi yokken batisinda neredeyse tum topraklar devlete ait. bunun sebebi yukarida belirttigim gibi ulkeye ilk 300-400 yil boyunca yasanan gocler neredeyse hep dogu yakasina gerceklestigi icin bu topraklar gocmenler tarafindan kapilip ozellestirilmis ama batidaki topraklar is isten gecmeden devlet tarafindan alinip halkin ortak mali olarak belirlenmis.
  
  https://i.hizliresim.com/vp2mdp.jpg
  
  bir de cografyadan ornek vereyim. asagidaki haritadan goreceginiz gibi abd'nin dogu yarisi neredeyse tepsi gibi dumduz ve tamamen ovalardan olusuyor. doguda sadece appalachian daglari var ve bunun disinda pek fazla yukselti yok. zaten buralarda genelde yollar dumduz ve birbirine paralel, sehirler cetvelle cizilmis gibi kare seklinde, sehirlesme daha derli topludur ve sehirler birbirine daha yakindir. mesela kuzeydoguda philadelphia, boston, washington dc, new york city ve baltimore gibi sehirler birbirine cografi olarak oldukca yakindir. bati yakasiysa neredeyse tamamen daglarla kapli oldugu icin yollar kavisli, sehirlesme daha daginik ve bununla birlikte ortam da daha gevsektir. bu batida olusan "relaks" kulturun olusmasinda da rol oynamistir. genelde abd'de dogudan batiya tasinanlarin en fazla sikayet ettigi konu bati cok daglik oldugu icin yollarin asiri kavisli olmasi ve sehirlerin yapisidir. batida buyuk sehirler birbirine oldukca uzaktir. mesela san francisco ile kuzeydeki en yakin buyuk sehir olan portland'in arasi arabayla 10 saatin uzerindedir.
  
  https://i.hizliresim.com/mkyvl2.png
  
  doguyla bati arasindaki bir baska fark da nufus yogunlugu farki. abd'nin dogu yakasi batiya gore cok daha kalabalik ve nufus yogunlugu cok daha yuksek. asagidaki haritada maviyle isaretlenen yerler abd topraklarinin %42'sini olusturuyor ama burada abd nufusunun sadece %1'i yasiyor. maviyle isaretlenen bolgelerin neredeyse tamami batida. dogu yakasinin (sadece sahil seridi) nufusu 120 milyonken bati yakasinin nufusu 50 milyon civari.
  
  https://i.hizliresim.com/zbkd2b.png
  
  cografi farkliliklar felaket turlerine bile yansimis durumda. mesela ulkenin dogu yakasinda firtina ve hortum tarzi felaketler gorulurken bati kesimde daha cok orman yanginlari ve depremler goruluyor. ornegin asagidaki haritada abd'deki cesitli eyaletlerde yildirim dusme oranlari gosteriliyor. normalde bir yere ne kadar cok yagmur yagiyorsa o kadar cok yildirim dustugu soylenir ama bu haritada bunu goremiyoruz. mesela bati yakasinda washington ve oregon yilin 8-9 ayi yagmurlu olmasina ragmen yildirim dusme oranlari olarak en dusuk oranlara sahip. california'da yildirim dusme oranlari yok denecek kadar az gozukuyor.
  
  https://i.hizliresim.com/okwbgk.png
  
  gece-gunduz arasi hava sicakligi degisimlerine baktigimizda dogu yakasinda neredeyse hic degisim yok ama bati yakasinda muthis farkliliklar goze carpiyor. ayrica dogu yakasinda da bati yakasinda da okyanus etkisi olmasina ragmen doguda hava batiya gore cok daha nemli. batida pek nem olmamakla beraber okyanus sulari buz gibi ve ayaginizi bile sokamiyorsunuz. doguda deniz suyu daha sicak ve bu sayede nem de daha yuksek. belki de yukarida bahsettigim yildirim dusmelerinin sebebi de budur.
  
  https://i.hizliresim.com/5qlwkj.png
  
  biraz da cografi farklardan kulturel farklara bakalim. abd'de kendisini "dinsiz olarak" tanimlayanlarin orani batiya gidildikce artiyor ve washington-oregon hattinda zirveye ulasiyor. gerci dogu tarafinda da new york ve cevresinde bazi istisnalar olusmus ama genel ortalamaya baktigimizda dogu yakasi bati yakasina gore daha dindar.
  
  https://i.hizliresim.com/8dvp2a.png
  
  abd'de nukleer enerji ureten eyaletlere baktigimizda yine dogu yakasinin ezici bir ustunlugu var. bati yakasinda genelde ruzgar, su ve gunes enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklari kullanildigi icin tek tuk nukleer santral var. mesela california ve washington'ta birer nukleer santral var, oregon, idaho ve nevada'da hic yok. dogudaysa hemen hemen tum eyaletlerde cok sayida nukleer santral olmasi goze carpiyor. haritada beyazla gosterilen eyaletler hic nukleer enerji uretmeyen eyaletler ve bunlarin ezici bir cogunlugu ulkenin bati yarisinda.
  
  https://i.hizliresim.com/akmb50.png
  
  bir baska kulturel aktivite de doga sporlari yaparak gecirilen vakit. tum eyaletlerdeki amerikalilar'a doga sporuyla mesgul olup olmadiklari sorulmus ve ozellikle kuzeybatidaki eyaletlerde "evet" diyenlerin orani cok daha yuksek cikmis. ornegin oregon ve washington gibi eyaletlerde bu oran %70'lerdeyken new york ve florida gibi yerlerde %50'lerde gozukuyor. bu istatistikte hava durumu ve iklimin onemli bir rol oynadigini dusunuyorum cunku guneydeki sicak eyaletlerde bu oran daha dusuk cikarken kuzeydeki pufur pufur esen eyaletlerde oran daha yuksek cikmis.
  
  https://i.hizliresim.com/mkyvl0.png
  
  bir baska ilginc istatistik de muzik zevkleri uzerine. mesela metallica'nin en populer oldugu bolgeler orta ve bati bolgeleri.
  
  https://i.hizliresim.com/mkyv48.png
  
  bununla birlikte luke bryan doguda cok daha populer:
  
  https://i.hizliresim.com/akmbnv.png
  
  imagine dragons'un bati eyaletlerinde inanilmaz bir popularitesi var:
  
  https://i.hizliresim.com/rpzd17.png
  
  chris brown da doguda populer:
  
  https://i.hizliresim.com/mvgq0m.png
  
  tum liste surada: https://www.nytimes.com/…hot/music-fandom-maps.html
  
  ilginc bir istatistik daha var. eyaletlere gore elektrik faturalarina baktigimizda dogudaki elektrik faturalarinin daha yuksek oldugunu goruyoruz. doguda nukleer ve komur sayesinde elektrik uretimi daha ucuz olmasina ragmen burada elektrik faturalari batiya gore neden daha yuksek geliyor? cunku doguda klima kullanimi batiya gore cok daha yaygin. batida california gibi sicak yerlerde bile klima kullanimi dogudaki iliman iklimli yerlere gore daha dusuk. hatta gecen sene oregon'da ev aramis biri olarak gozlemledigim kadariyla buradaki bir cok evin klimasi bile mevcut degil ama dogu yakasinda klimasi olmayan ev neredeyse eksik olarak kabul ediliyor.
  
  https://i.hizliresim.com/ynlzok.png
  
  abd'de yapilan tarimin buyuk cogunlugu ulkenin dogu yarisinda yapiliyor. bunun sebeplerinden biri dogudaki topraklarin daha duz ve tarima daha elverisli olmasiyla beraber yuzlerce yildir bu topraklarda tarim yapilmasi. bati topraklari daglik oldugu icin tarim arazisinden cok col, ormanlar ve milli parklar dikkat cekiyor. bu yuzden batidaki topraklarin cogu "turistik" amacla kullaniliyor ve topraktan gecimini saglayanlarin nufusa orani cok dusuk.
  
  https://i.hizliresim.com/xx1o6d.jpg
  
  gelelim son yillarda abd'de en cok tartisilan konuya. esrar bati yakasinin tamaminda yasallastirilmis durumda ve doguda esrari simdilik yasallastiran sadece 2 eyalet var. zaman icinde buyuk ihtimalle tum ulkede esrar yasallasacaktir ama bunda onculugu asagidaki haritada gorebileceginiz uzere bati yakasi cekiyor. bu iyi bir sey mi kotu bir sey mi siz karar verin.
  
  https://i.hizliresim.com/zbkdjo.png
  
  son olarak bloomberg cesitli eyaletlere yenilikcilik (innovasyon) anlaminda 1 ile 100 arasinda puan vermis. bu puanlamada hangi kriterler kullanilmis ve nasil bir yontem izlenmis bilmiyorum ama bati yakasi biraz daha one cikmis gibi gozukuyor.
  
  https://i.hizliresim.com/jljpwj.png
  
  aslinda batidaki ve dogudaki insanlarin farkli kisilige sahip olmasi bir surpriz degil. daha sonra bundan baska bir entry'de daha ayrintili olarak bahsedecegim ama simdi abd'de avrupa'dan gocen ilk insanlar dogu yakasina goc etmisler. bu insanlarin cogu avrupa'daki ortalama insana gore daha maceraci ve daha atilganmis. zaten bir insan evini, arkadaslarini, ailesini, duzenini geride birakip gemiye atlayip yeni bir hayata atilmak icin okyanuslari asiyorsa ruhunda en azindan biraz maceracilik ve atilganlik var demektir. sonra bu amerika'ya gelenler icinde cok kucuk bir grup ulkenin batisina goc etmeye karar veriyor. bunlar 6-7 ay boyunca kah ayakta kah at sirtinda daglari, ormanlari, colleri, ovalari asiyorlar ve 3 bin km'lik bir yolculugu tamamliyorlar.
  
  bu sekilde batiya goc etmek icin 1800'lerin basinda yola cikan 100 kisiden tas catlasa 2-3 tanesi batiya ulasiyor. bir kismi yolda zorluklari gorup geri donuyor. bir kismi yolda hayatini kaybediyor. bir kismi colorado'ya kadar geldikten sonra orada kalmaya ve daha fazla ilerlememeye karar veriyor. yola cikanlar icinde en inatci, en atilgan, en pes etmeyen ve en dayanikli olanlar bati yakasina erisiyor ve burada toprak sahibi oluyor. iste ortalamaya vurdugunuzda bu insanlarin hem avrupa'da kalanlara hem de dogu yakasinda takilan gocmenlere gore farkli karakteristiklere sahip oldugu bir gercek. iste burada yeniden ilk cumleye donuyoruz ve cografyanin kader oldugu kadar insanin kendi cografyasini kendinin de belirleyebildigi durumlar oldugunu goruyoruz.
  
  belki bu entry bu sene green card cikip da abd'nin neresinde yasayacagi konusunda kararsiz olanlarin karar vermesine az da olsa yardimci olur.
  
  dogu yakasi:
  
  -daha koklu bir tarihe sahip
  -sehirlesme ve yollar daha duzenli
  -mimari ve kultur olarak avrupa'yi andiriyor
  -daha cok tarim yapiliyor.
  -daha nemli
  -daha kalabalik
  -iklimsel felaketler daha cok (hortum, firtina, yildirim)
  -arazi duz
  -bitki ortusu renk degistiren (deciduous) agaclar
  -sehirler daha buyuk
  -sehirler birbirine daha yakin
  
  bati yakasi:
  
  -daha relaks (gevsek) bir kultur
  -sehirlesme biraz daha daginik
  -havasi daha iliman
  -nufuslar daha seyrek
  -bazi konularda daha yenilikci
  -denize girilmiyor (yazin bile buz gibi)
  -depremler daha cok
  -her yer daglik
  -epeyce col var
  -bitki ortusu dort mevsim yesil kalan cam agaclari (evergreen)
  -sehirler daha kucuk (los angeles haric)
  -sehirler birbirine daha uzak