film noir

• yönetmeni tarafından polis filminin de içinde bulunduğunun savunulduğu sinema türü.
• kara filmin jack warner'ın 30'lu yıllarda ki cinayet filmlerinin mirası üzerine 40'lı yıllarda geliştiği söylenir. amerikan toplumunun iç yapısıyla ve kendi sorunlarıyla alakalı olan türle avrupa sineması çok fazla ilgilenmese de avrupa'lı sinemacılar kara filmin yaratıcısı olmuşlardır. hitler'in avrupa'yı kasıp kavurduğu ikinci dünya savaşı döneminde amerika'ya göç eden billy wilder, robert siodmak, otto preminger, ve fritz lang gibi alman ve avusturya'lı yönetmenler dışavurumcu alman sineması'nın etkilerini hollywood'a taşımış ve dışavurumcu alman sinemasının en önemli ve öncü sayılabilecek filmi dr caligari nin muayenehanesi türe çıkış noktası olmuştur.
  
  raymond borde ve etienne chaumeton adlı iki fransız araştırmacı tarafından adının film-noir olarak konulmasından sonra kara filmin sinemada teknik bir tür olup olmadığı tartışıldı. john orr ise kara filmin bir tür olmaktan çok, pek çok izleğe sahip bir biçem olduğunu söylemiştir; öyle ki herhangi bir film türünde kara filmler üretilebilir.
  
  türün doğumuna en önemli zemini hazırlayan kuşkusuz ikinci dünya savaşı'dır. savaş amerikan toplumunun tüm yerleşik moral değerlerini alt üst etmiş toplumsal yapıyı derinden sarsmıştı. iyi ve kötünün iç içe geçtiği savaş sonrası dönemde film-noir sinemaya yerleşti. amerikanın savaş sonrası psikolojisinin ve genel atmosferin sinemaya bu şekilde yansıması da kaçınılmazdı. savaş sona ermiş evlerine dönen erkekler pek çok şeyi bıraktıkları gibi bulamamışlardı. kadın toplumsal hayatta etkin bir rol alıp özgürlüğünü ilan etmişti ve mutfağa dönmeye de pek niyetli görünmüyordu. bunların dışında askerden dönenlerin iş bulabilme endişesi vardı. amerika o yıllarda kanunu hiçe sayan adamların egemenliğini sürdüğü, sokaklarda kurşun yağmurlarının esip geçtiği, çetelerin her köşe başında hesaplaştığı bir toplumsal buhran dönemi içindeydi. işte bu ümitsiz, karanlık ortam kara filmin doğmasında gerekli olan altyapıyı hazırladı ve tür işte bu atmosfer içinde ortaya çıkıp gelişti.
  
  gangasterler ve dedektifler ikileminde ilerleyen kara filmde mutlu son yoktur. hollywood'un sahte mutlu sonlarına tepki olarak ortaya çıkan bu olgu amerikan toplumunun en güvendiği değerlerde el atıp hatta bazen acımasızca saldırarak sistem içinde muhalif bir tavır yakalamıştır. amerikan toplumunun en gözde kurumu aileye örneğin oz büyücüsü veya rüzgar gibi geçti de ki gibi yüceltilen, mutlu yuva anlayışıyla yaklaşmamış bu kavramı sertçe gözden geçirmiştir.
  
  kara film kahramanları aslında birer anti kahramandırlar. bunlar çoğunlukla işleri ters gitmiş, hayattan istediklerini alamamış ve insanı çıldırtacak derecede sigara ve alkol tüketen –genelde trençkotlu ve fötr şapkalı -kişilerdir. hepsi "loser"lık müessesesinin daimi üyesidirler.
  
  kara filmde erkek ana karakter gibi görünüp olay örgüsü onun çevresinde gelişse de trajedinin asıl yönlendiricisi kadındır. türün en belirleyici öğesi burada ortaya çıkar. adına femme fatale denilen cazibesiyle erkeği baştan çıkaran türlü oyunlarla ağına düşürüp öldüren ve asla güvenilmez kadın motifidir bu. dolambaçlı yol filmindeki ann savage ile geçimsiz filmindeki jane green cazibesiyle ele geçirip kurban eden kadın karakterleriyle en önemli femme fatale figürlerini yaratırlar. sinema tarihinin en çok bilinen femme fatale’i ise postacı kapıyı iki kere çalar filmindeki oyunuyla lara turner'dir.
  
  bu gün bu türdeki ilk filmin 1941 yapımı john huston’un maltese falcon (malta şahini) adlı filmi olduğu kabul edilir. ancak türün sinemaya yerleşmesi tam olarak 1944-45 yıllarında olmuştur. kara film tam anlamıyla billy wilder'in double indenminty (çifte tazminat), edward dymtryck'ın murder my sweet (cinayet sevgilim), charles vidor'un gilda, otto preminger'in laura ,fritz lang'ın the woman in the window (penceredeki kadın) gibi filmlerinde ortaya çıkmıştır.
  
  film-noir'in temeli ve içeriği karanlıktır. basit anlamda görünüm olarak değil ruh hali olarak da karanlığı ifade eder. yeni çağın en büyük mirası güvensizlik ve karamsarlık üzerinden ilerler. iyi ve kötü kesin çizgilerle ayrılmamıştır. bireyin varolma çabası ve yozlaşmış toplum yapısı açık olarak görünmektedir. tüm bunları besleyen ve yönlendiren adına şiddet denilen hastalıktır. biçim ise büyük ölçüde ekonomiyle ilgilidir. savaş sonrası amerikan ekonomisi avrupa kadar olmasa da etkilenmişti. yapımcılar filmlerin olabildiği kadar kısa sürede ve düşük bütçelerle tamamlanmasını istiyorlardı. dymtryck filmlerinde kullandığı ön planı aydınlatıp geri planı gölgede bırakan aydınlatma tekniğini daha ucuz ve daha çabuk olduğu için tercih ettiğini söylemiştir. ama eleştirmenler filmlerin görünüm ve atmosferini değiştirmek için tüm bu yapılanların birer icat olduğunu söylemişlerdir. böylece film-noir ekpresyonizmden de aldığı ışık –gölge ve kontraslarla biçimsel yapısını ortaya koyar.
  
  cinayetler, aldatmacalar ve türlü entrikalar üzerine kurulu kara filmin ilk dönemi herhalde en çok humprey bogart, james cagney,richard widmark,laureen bacall,edward g. robinson ve barbara stanwyck ile hatırlanır. alman ekspresyonizminden, 30'ların fransız filmlerinden, italyan yeni gerçekçiliği'nden ve dönemin kara roman denilen dedektif hikayelerinden beslenen türün klasik kara film denilen ilk dönemi orson welles'in 1958 yılında çektiği touch of evil ile kapanır. foster hirsh’e göre welles; paranoya, korku, kasvet ve sahtekarlık gibi en önemli kara film öğelerini en uç noktasında kullanır.
  
  bu tarihten sonra örnekleri yavaş yavaş azalan ve ilk şaşalı dönemini kapayan kara film 70'ler de tekrar canlandı. aradan geçen zaman yine amerikan toplumunda sarsıcı olayların yaşandığı bir dönem oldu. keneddy suikasti, luther king'in öldürülmesi, solun canlanışı, öğrenci hareketleri, anti militarizm, cinsel devrim gibi toplumsal olaylar kara filmin canlanması için gerekli ortamı hazırlamıştı. nitekim 1971'de don siegel’in dirty harry'si ile başlayan ve polanski'nin chinatown'u, scorsese'nin taxi driver'i ve altman'ın the long goodbye'ı ile devam eden dönem türün yeniden canlanışı oldu.
  
  seksenlerin başı ise film-noir için tam bir dönemeç oldu. liberalizmin doğurduğu güvensizlik ve topluma yerleşen genel paranoya duygusundan tüm alanlar gibi sinemada nasibini aldı. yaşanan çalkantılar nedeniyle filmlerde değişime uğradı ve film-noir in bir alt ayrımı ya da bir diğer aşaması diyebileceğimiz neo-noir ortaya çıktı. neo-noir'in ortaya çıktığı 80'ler amerikan halkının devletine güveninin sarsıldığı, tüketim çılgınlığı denilen şeyin en had safhaya geldiği ve konformizmin tepkilizliği doğurduğu bir dönemdir. artık yeni bir söyleme sahip olan kara filmler daha önce el atılmamış konulara bambaşka bir yaklaşım getirirler. amerikan toplumunun hızla değişen yapısıyla beraber karakterler ve öykülerde değişmeye başlar. artık hikaye büyük ölçüde kapitalizmin doğurduğu yabancılaşma ve derin yalnızlık duygusudur. neo-noir günümüz insanının sorunlarıyla ilgilenir ve film-noir’e göre daha radikal bir tavır takınır. artık sokaklarda ki şiddet hayatın ta kendisine dönüşmüştür. dedektiflik hikayelerinden esinlense de kimi zaman konu dışarı bırakır ya da alaşağı eden portreler çizer. selda tan özdemir neo-noir için şöyle der: "artık klasik film-noir dönemine göre ahlaki değerler hayli değişmiş, kara filmin altın dönemindeki yasaklı cinsellik çağrışımsal bir gizem olmaktan çıkmış ve gösterilebilir hale gelmiştir. noir sinemasının altın çağında kahramanlar daha çok toplum hayatının adaletsizlikleri nedeniyle suça teşvik edilmiş iken, daha sonra suçluların bile daha psikopat olduğu, daha çok kana ve şiddete susadığı, daha çok entrikaya, illa ki erotizme bulandığı bir dönem yaşanmaya başladı. yakın dönem kara filmleri ise; insanoğlunun en çok yalnızlığına vurgu yaptı. en dibimizde bulunan karanlık yan kendi kendinin celladını yarattı. artık daha çok paranoya, daha çok belirsizlik, daha çok köklerinden yoksunluk zamanı idi ve yeni çağın kara filmi kaotik dünyanın gölgelerinin sahnelendiği yer oldu’’.
  
  amerikan toplumunun huzursuzluğunun had safhaya çıktığı bu dönemde neo-noir ilk olarak kendini lawrence kasdan'ın body heat ve ridley scott'un blade runner gibi filmleriyle gösterir. 80'ler ile beraber yenilenen kara film 90'lar da wild at heart ,barton fink ,reservuar dogs, naturel born killers ve leon gibi filmlerle devam eder. body heat ve blade runner ile birlike 1967 yapımı john borman'ın paint black filmi de bu günkü kara filmin ilk örneklerinden kabul edilir. 70'li ve 80'li yıllardaysa scorsese'nin taxi driver ve moonstreets ,coppola'nın the conversation, polanski'nin chinatown, arthur penn'in nigt moves, wim wenders'in the american friend'i, david lynch'in blue velvet'i gibi filmler rahatlıkla günümüz kara filminin öncülerinden sayılabilir. ancak 90'lar da film-noir için dönüm noktası pulp fiction olmuştur.1995 yılı içinde direkt olarak kara film türü içine girebilecek on altı film vizyona girmiştir. bununla birlikte türe hem yönetmenlerin hem seyircinin ilgisi artmıştır. pulp fiction ile patlama yapan kara film; seven, usual suspect, fargo,crash, lost highway, leaving las vegas, big lebovski, u turn, la confidental, fight clup, memento, mulholand drive gibi birbirinden her anlamda çok farklı filmlerde günümüze dek ulaşır.
  
  savaş ve onun doğurduğu kaçınılmaz ruh hali ile doğan dönemin ruhsal yapısını ve karamsarlığını temsil eden tür elbetteki biçim ve içerik olarak çok daha farklı. eğri büğrü açılar, rastgele gölgeler, jaluziler, ıslak sokaklarla dolu gece görüntülerini geride bırakmış gözüküyor. artık silahları, gangasterleri ve azılı haydutların dışında bizi tehdit eden ve sistemin yarattığı başka bir ben ya da paranoyalarımız vardır. düzen bireyi daha da yalnızlaştırmış suça itmiştir. yeni film-noir’in kahramanlara daha acımasız ve daha eli kanlı görünür. klasik dönemin en önemli öğesi femme fatale'lerin kimi zaman ortada olmadığı da olur.
  kara film de birincil unsur olan konunun yerini karakterlerin alması femme fatale'lerin artık daha dolaysız, açık sözlü ve cinselliği her açıdan metalaştıran hali, vamp kadınlardan çok cool erkeklerin öne fırlaması türün 90'lar da ki portresini çizer. huzursuz, mutsuz sonlar düşük bütçeler ve alabildiğine nihilizm film-noir'in hala değişmeyen yazgısıdır.
  
  altmış yılı aşkın geçmişi olmasına rağmen kara film daima holloywood işi olarak kaldı. avrupa sineması bu türele pek fazla ilgilenemedi. amerikanın kendi korku ve sıkıntılarıyla beslenmiş ve kendi özeleştirisini taşıyan türe avrupa'nın ilgi göstermemiş olması çokta ilginç değil herhalde. holloywood işi olmasına karşılık seyirciye amerikan rüyasının iç yüzünü gösteren, amerika’nın en gözde yüceltilmiş değerleriyle korkusuyla uğraşan ve marjinali sunan kara film herhalde sinema tarihinde çok ilginç ayrıksı bir yere sahip.belki de hiçbir tür onun kadar günümüz gerçekleriyle bu denli koşut değildir. çünkü film-noir yaşadıklarımızın perdede ki yansımasıdır.
• sin city de örnekler arasında gösterilebilir. tabi sin city'nin sadece film noir olduğunu iddia etmemekle beraber.
• film türüne ait ayrıntılı bir derleme için:
  http://www.sinemaestro.com/…sk=view&id=66&itemid=76
• femme fatale kadınlar, takım elbiseli adamlar, briyantinli saçlar, 45 model arabalar, şehir ışıkları, caz, sigara, silah, erotizm, viski ve bol miktarda cinayet. tüm bunları aynı öyküde buluşturup çektiğinizde elde edeceğiniz film türü.
• (bkz: in bruges)
• (bkz: kara film)
• 2007 yapımı bir animasyon. isminden anlaşılacağı üzere film noir türünde tabi ki. isim bulmaya mı üşenmişler ilgi çekmek için mi yapmışlar bilmiyorum ama öyle. karakter çizimleri çok gerçekçi olmasa da mekanlar animasyon olmasına rağmen gerçekçi duruyor. ayrıca filmin çoğu siyah beyaz yapılmış. sadece bir kaç yerde renk var(aynı sin city gibi) bu da farklı bir hava katmış animasyona. onun dışında genelde film noir türüne uygun olmasına çalışılmış filmin akışının biraz. zaten animasyon olduğu için çoğu konuda daha serbest takılmak da mümkün oluyor. kahramanımız her gördüğü hatunla erotik anlar yaşarken devamlı bir kovalamaca yaşıyor bir yandan da. hep bir çatışma ortamı silahlar vs.. aksiyon filmi gibi yani. diğer yandan dedektiflik de yapmak zorunda kalıyor.
  
  şöyle de bir sitesi varmış: http://www.filmnoirthemovie.com/
  
  not: bence filmi izlemeyi düşünüyorsanız fragmanı izlemeyin. ben filmi izledikten sonra fragmanı gördüm. önceden izlesem çoğu yerin heyecanı kaçardı gibi geldi bana. ya da kaçmazdı bilmiyorum..
  
  çok minik spoiler: ^*
• tartışmasız en sevdiğim film türüdür. bana göre bu türün en önemli özelliği sürükleyici olmasıdır. şimdiye kadar bu kategorideki hiçbir filmde sıkıldığımı, uykumun geldiğini veya yarım bıraktığımı hatırlamıyorum... tabii hep kaliteli olanlarını izlememin de etkisi var bunda ama imdb top 100'de olan ve hiç beğenmediğim de birçok film var diğer türlerde. imdb'de bu türün ilk 50 filmi şu şekilde şu anda;
  
  1- sunset blvd (1950)
  2- double indemnity (1944)
  3- m (1931)
  4- the third man (1949)
  5- the maltese falcon (1941)
  6- touch of evil (1958)
  7- strangers on a train (1951)
  8- notorious (1946)
  9- les diaboliques (1955)
  10- the big sleep (1946)
  11- the ox-bow incident (1943)
  12- the night of the hunter (1955)
  13- sweet smell of success (1957)
  14- the killing (1956)
  15- ace in the hole (1951)
  16- o drakos (1956)
  17- shadow of a doubt (1943)
  18- laura (1944)
  19- du rififi chez les hommes (1955)
  20- out of the past (1947)
  21- white heat (1949)
  22- key largo (1948)
  23- i am a fugitive from a chain gang (1932)
  24- night and the city (1950)
  25- in a lonely place (1950)
  26- the big heat (1953)
  27- pickup on south street (1953)
  28- angels with dirty faces (1938)
  29- the asphalt jungle (1950)
  30- body and soul (1947)
  31- scarface (1932)
  32- the killers (1946)
  33- odd man out (1947)
  34- scarlet street (1945)
  35- deadly is the female (1950)
  36- thieves' highway (1949)
  37- the narrow margin (1952)
  38- the woman in the window (1944)
  39- the letter (1940)
  40- the set-up (1949)
  41- mildred pierce (1945)
  42- the lady from shanghai (1947)
  43- no man of her own (1950)
  44- brute force (1947)
  45- gilda (1946)
  46- dark alibi (1946)
  47- the naked city (1948)
  48- the big clock (1948)
  49- where the sidewalk ends (1950)
  50- leave her to heaven (1945)
  
  sözlükte yazılanları okudum, ek olarak birçok film belirtilmiş fakat imdb'ye göre hiçbiri film noir sayılmıyor. elbette bir bildiği vardır imdb'dekilerin... bakıldığı zaman ilk 50'de yer alan en son çekilmiş film touch devil, 1958.
• çok talihsiz bir detaydir ki, türkiye'de film noir çekecekseniz, (ki çok süperleri çekilmiştir zannımca) bu film noir'lere en çok uyan şarkıyı ferdi özbeğen "gülmek için yaratılmış bu gözlerdeki yaşlar niye?" şeklinde söylemiştir..
  
  hava bir uğursuzluğu taşımak istemez gibi durgun ve sıcakken, git gide yaklaşan topuk seslerini duyarsınız odanızda, kapı açılır birden. kapidan ilk önce kokusu girer kadının, sonra kendisi. hiç ses cikarmazsiniz, kadın bir yaprak gibi süzülür sandalyelerden birine bir sigara yakar, nefesini içine çeker ve dumanla birlikte konuşur
  
  "sanırım kocam beni aldatıyor..."
  
  birden radyo çalmaya başlar: sevmesini bilmiyorsan/bakma sakın gözlerime/mutlu olmak istiyorsan/inan inan sözlerime..
  
  http://www.youtube.com/watch?v=jyaomkjon7o