osmanlı'da bilim insanları

• osmanlı döneminde doğmuş ya da vefat etmiş, bilimle uğraşan veya bilim alanında eser veren insanların derlemesidir.
  
  not: sayılan bilim insanlarının, ilgilendikleri bilim alanları kısaca verilmiş olup, bazılarının hayatlarına dair çok ufak anekdotlar da düşülmüştür. ayrıca verilen eserler, o kişilerin tüm eserleri olmayıp, genellikle ilgilendikleri bilim dalına ait eserleridir. misalen; osman hamdi bey'in ressam kişiliğinin ürünü sayısız tabloları bulunmaktadır, fakat arkeolog olarak elimizde yalnızca 1883 yılında kaleme aldığı le tumulus de nemroud dagh isimli eseri bulunmaktadır. yine bazı kişilerin, ilgilendikleri bilim alanıyla ilgili yazılı eseri bulunmamaktadır.
  
  abbas vesim efendi (kambur vesim) (?-1760): astronom ve hekim. hat sanatıyla da uğraştığı bilinmektedir.
  
  eserleri:
  *tıbb-ı cedîd-i kimyevî
  *risalet-ül vefk
  *nehcüll-bilûğ ? şerh-i zîcî ulûğ
  *düstûr-ül-vesîm fî tıbb-il-cedid vel-kadîm
  
  abdullah bey (karl eduard hammerschmidt) (1800-1874): avusturya asıllı, jeoloji, paleontoloji ve zooloji alanında önemli çalışmaları olan bilim insanı. hilal-i ahmer cemiyeti'nin kuruluşunda yer almıştır. spesifik uzmanlık alanı böcek metamorfozudur.
  
  abdurrahman abdi paşa (?-1692): şair ve tarihçi.
  
  eserleri:
  *tevkii abdurrahman paşa kanunnamesi
  
  abdurrahman şeref (1853-1925): son osmanlı vakanüvisi. iki kez maarif, bir kez evkaf nazırlığı yapmıştır.
  
  eserleri:
  *coğrafya-i umumi
  *fezleke-i tarih-i devlet-i osmaniyye,
  *fezleke-i tarih-i düvel-i islâmiyye,
  *tarih-i devlet-i osmaniyye,
  *tarih-i asr-ı hâzır
  *harb-i hâzırın menşei
  
  abdürrezzak bahir efendi (?-1860): tarihçi.
  
  eserleri:
  *risale-i sagire
  *zübdet-ül-vakayi ve’l-hakayık
  
  agop handanyan (1834-1899): ermeni asıllı mütercim ve hekim. bir süre mekteb-i tıbbiye-i mülkiye'de (sivil tıbbiye) de adli tıp dersleri vermiştir.
  
  eserleri:
  *tıbb-ı kanunî (tercüme)
  *kimya-yı kanuni (tercüme)
  
  aleksandr zoeros paşa (1842-1917): hekim. kuduz alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
  
  ali münşi (?-1750): mütercim ve hekim.
  
  eserleri:
  *cerrahname
  *risale-i padzehir
  *risale-i fevaid-i narçil-i bahri
  *tuhfe-i aliyye ya da risâle-i hassiyyet-i kınakına
  *ipecacuantha risalesi
  
  ahmet cevdet paşa (1822-1895): devlet adamı, tarihçi ve şair.
  
  eserleri:
  *tarih-i cevdet
  *kısas-ı enbiya ve tevarih-i hulefa
  *divançe-i cevdet
  *kavaid-i osmaniye
  *belagat-ı osmaniye
  *kavaid-i türkiye
  *takvim-ül edvar-miyar-ı sedad,
  *adab-ı sedat fi-ilm-il-adab
  *hülasatül beyan fi-te’lifi’l-kur’an
  *asar-ı ahd-i hamidi
  *hilye-i seadet
  *ma’lumat-ı nafia
  
  ahmed vefik paşa (1823-1891): devlet adamı, mütercim ve tiyatro yazarı.
  
  eserleri:
  *müntehabât-ı durub-ı emsal
  *hikmet-i tarih
  *fezleke-i tarih-i osmani
  *lehçe-i osmanî
  
  ahmedî (1334-1413): divan şairi ve hekim.
  
  eserleri:
  *tervîhu’l-ervâh
  *bedâyi'u’s-sihr fî sanâyi'i’ş-şi'r
  *mi’yârü’l-edeb
  *mîzânü’l-edeb
  *mirkatü’l-edeb
  *müntahab-ı şifâ
  *kitabürrevayih
  
  ali cevat (?-1914): tarih ve coğrafya alanında eserler vermiştir.
  
  eserleri:
  *muhtasar coğrafya-i osmani
  *memalik-i osmaniye tarih ve coğrafya lügatı
  *mükemmel osmanlı tarihi
  *musavver tarih-i islam ve mehd-i medeniyet-i arabistan
  
  ali kuşçu (1403-1474): timur imparatorluğu'nda yetişen fakat fatih'in davetiyle istanbul'a gelen astronom, matematikçi ve dilbilimci.
  
  eserleri:
  *risale-i fi'l hey'e
  *şerh-i tici uluğ bey
  *risale fi'l muhammediye
  *unkud-üz-zevahir fi man-ül-cevahir
  *et-tezkire fî alâti'r-ruhâniyye
  *el-‘unkûdu’z-zevâhir fî nazmi’l-cevâhir
  
  amasyalı amirdovlat (1416-1496): ermeni asıllı hekim.
  
  eserleri:
  *hastanın alametleri, hali ve ölümü
  *akhrabadn
  *okud pjşgutyan
  *ankidats anbed
  
  antranik gırcikyan (1819-1894): ermeni asıllı fizikçi ve hekim.
  
  eserleri:
  *ilm-i hikmet-i tabiyye (tercüme)
  
  arif emirzade (1893-1919): mühendis ve futbolcu.
  
  aşıkpaşazade derviş ahmet âşıkî (1400-1484): tarihçi.
  
  eserleri:
  *tevarih-i al-i osman
  
  aydınlı hacı paşa (1339-1413): hekim ve müfessir.
  
  eserleri:
  *mecmaul-envar fî cemil-esrar
  *şerhu levamiil-esrar fî şerhi metaliil-envar
  *şerhu tevaliil-envar fî ilmil-kelam
  *et-tealim fî ilmit-tıb
  *el-feride fî zikriil agziyetil-müfîde
  *şifaül-eskam ve devaül-alam
  *el-usulül-hamse
  *kitabüs saade vel-ikbal murattab âlâ erbaa akvâl
  *müntehâb-ı şifa
  *teshil
  
  bahattin şakir (1874-1922): doktor ve siyasetçi.
  
  bahaüddin amilî (?-1622): müderris, mutasavvıf, mimar, matematikçi , şair ve astronomdur. kopernik kuramı'ndan önce dünyanın hareketini öngören ilk astronomlardandır.
  
  eserleri:
  *kitabu hülasat-il-hisab
  *kitabu mürahhas’ül- hisab vel-cebr vel a’mal-il-mesaha
  *kitabü'l-keşkül
  *bah-ü'l-hisab
  *risaletün fi tahkiki ciheti'l-kıble
  *el-mülahhas fil hey'e
  *kitabün ani'l-hayat
  *tefsirü'l-müsemma bil-hab'l il metin
  *haşiye ala envari't- tenzil
  *miftahu'l-felah
  *esrarü'l-belağa
  *tehzibü'n-nahv
  *tehzibü'l-beyan
  
  bergamalı kadrî (16.yy): dilbilimci.
  
  eserleri:
  *müyessiretü´l-ulum
  
  bursalı kadızade rumi (1364-1436): matematik ve astronomi bilgini. aynı zamanda hanefi mezhebi fıkıh alimidir. ali kuşçu'nun hocasıdır.
  
  eserleri:
  *muhtasar-ı fi’l-hisab
  *risale fi-istihracı’l-ceyb derece-i vahide
  *şerh el-mülahhas fi’l-hey’e
  *eşkâl-i te’sis şerhi
  
  bursalı mehmet tahir bey (?-1925): biyografya ve bibliyografya alanında çalışmaları olan yazar ve araştırmacı. osmanlı mebusan meclisi üyeliği de yapmıştır.
  
  cenâbî mustafa efendi (1540-1591): tarihçi.
  
  eserleri:
  *el hafil el vasit ve'l eylam ez zahir el muhit
  *câmiü'l-buhûr der-mecâlis-i sûr
  *nushatü's-selâtin
  *mevâidü'n-nefâis fî kavâidi'l-mecâlis
  *mehâsinü'l-adâb
  *hülâsatü'l-ahvâl der-letâif-i mevâiz-i sahîh-i hâl
  *tuhfetü's-sulehâ
  *menşeü'l-inşa
  
  doktor nazım bey (1870-1926): doktor ve siyasetçi. 1926 yılında izmir suikastı davasında yargılandı ve idam edildi.
  
  eremya çelebi kömürcüyan (1637-1695): ermeni asıllı şair, seyyah ve yazar.
  
  eserleri:
  *osmanlı tarihi
  *istanbul'un tarihi
  *ruzname
  *vekayiname
  *beç kuşatmasının tarihi
  *sahte peygamber sabetay
  *coğrafya
  
  francesco della suda (1814-1866): italyan asıllı eczacı. osmanlı devleti'ne hizmetlerinden ötürü "paşa" unvanını almış ve ismi de faik paşa olarak değişmiştir. cemiyet-i eczacıyan der asitane-i aliyye ve cemiyet-i tıbbiye-i şahane'nin kurucularındandır.
  
  garabed paşayan han (paşayan karabet efendi) (1864-1915): ermeni asıllı hekim ve osmanlı mebusan meclisi üyesi.
  
  gelenbevi ismail efendi (1730-1790): matematikçi, müderris.
  
  eserleri:
  *hesâb-ul-küsûr
  *risâle-i azla’i müsellesât
  *şerh-i cedâvil-i ensâb
  *risâle alâ rub-il-mukantarât
  *risâle alâ rub-il-müceyyeb
  *risâlet-ül-kıble
  *gelenbevî alâ isâgûcî şerhi
  *el-burhan fî-ilm-il-mîzân
  *kıyâs risâlesi
  *risâlet-ül-imkân
  *ta’lîkât alâ mir-ül-adâb
  *risâletü ilm-il-adâb
  *hâşiye alâ tehzîb-ül-mantık vel-kelâm
  *risâle fî tahkîki mezhebi ehl-is-sünne fî usât-il-mü’minîn
  *vahdet-i vücûd risâlesi
  *risâle fî beyânı ism-ül-ma’nâ
  *risâle fî şerhi târîfi sıdk-il-haber
  *risâle fit-tekaddüm
  
  gelibolulu mustafa alî (1541-1600): yazar ve tarihçi. tarih ve sosyoloji alanında önemli eserler kaleme almıştır.
  
  eserleri:
  *künhü'l-ahbâr
  *menâkıb-ı hünerverân
  *hâlâtü'l-kâhire mine'l-adâti'z-zâhire
  *fusûlü'l-hallü ve'l-akd fî usûli'l-harcı ve'n-nakd
  *nusretnâme
  *fursatnâme
  *nâdirü'l-mehârib
  *heft-meclis
  *zübdetü't-tevârih
  *mirkatü'l-cihâd
  
  gevrekzade hasan efendi (1727-1801): akciğer ve cüzzam hastalıkları alanında çalışmaları olan hekim.
  
  eserleri:
  *netîcetü’l-fikriyye fî tedbîri velâdeti’l-bikriyye
  *risâle-i nikris
  *düstûru'l-amel fî tedbîri's-sıhha ve'l-ilel
  *risale-i tıbbiye
  *risâle fî marazi'l-iskorbüt
  *risâle-i zübdet-ül-kuhliyye fî teşrîhi'l-basariyye
  
  giorgia della suda (1835-1913): italyan asıllı eczacı. francesco della suda'nın oğludur. istanbul eczacılar cemiyeti ve hilal-i ahmer cemiyeti'nin kurucularındandır.
  
  halepli mustafa naîmâ efendi (1655-1716): osmanlı'nın ilk vakanüvisi.
  
  eserleri:
  *ravzatü'l-hüseyn fî hulâsati ahbâri'l-hafikayn
  
  hampartsum boyacıyan (medzn murad) (1867-1915): osmanlı mebusan meclisi üyesi ve hekim. 24 ağustos 1915'te idam edilmiştir.
  
  hekimbaşı abdülaziz efendi (1735-1778): subhizadeler ailesine mensup tıp bilgini, mütercim, şair ve bestekâr. hollandalı hekim herman boerhaave tarafından yazılmış olan aphorismi de cognoscendis et curandis morbis adlı kitabı latince’den türkçe’ye tercüme etti. bu eser türk tıp tarihinde tercüme edilen ilk batı tıp eseridir.
  
  eserleri:
  *el-vâride
  
  hekimbaşı salih efendi (1816-1895): hekim.
  
  eserleri:
  *ilm-i hayvanat ve nebatat (çeviri)
  
  hekim ismail paşa (1807-1880): siyasetçi ve hekim. nazır ve şehremanetliği de yapmıştır.
  
  hekim yakup paşa (maestro jacobo) (1425-1481): yahudi asıllı hekim. ii. mehmet'in hekimliğini yapmıştır.
  
  hezârfen ahmed çelebi (1609-1640): leonardo da vinci'nin ve ismail cevherî'nin çalışmalarından ilham alarak uçmak için deneyler yapmış müslüman bilgin.
  
  hoca ishak efendi (?-1834): matematik alanında uzmandır.
  
  eserleri:
  *mecmua-i ulum-riyaziyye
  *usul-i isaga
  *tuhfet-ül-ümera
  *usul-i istihkamat
  *aks-ül-mevaya fi ahz-iz-zevaya
  *nisle-ül-hıyam
  
  hoca tahsin efendi (1811-1881): astronomi bilgini. darülfûnun'un ilk rektörüdür.
  
  eserleri:
  *esrâr-ı ab u havâ
  *psiholoji yâhûd ‘ilm-i rûh
  *esâs-ı ‘ilm-i hey’et
  
  hormuzd rassam (1826-1910): bilinen ilk osmanlı arkeologu.
  
  ibrahim hamdi efendi (1680-1762): seyyah ve coğrafya uzmanı. coğrafyacılık hakkında, dünyanın tarifi, hareketlerini ve mevsim değişimi ile astronomi konularını da anlatmaktadır.
  
  eserleri:
  *atlas
  
  ibrahim peçevî (1572-1650): tarihçi ve vakanüvis.
  
  eserleri:
  *târih-i peçevî
  
  joseph hamon (1450-1518): hekim. moşe hamon'un babası, ii. bayezid'in özel doktorudur.
  
  kabaağaçlızade ahmet cevat paşa (cevat şakir paşa) (1851-1900): tarihçi ve sadrazam.
  
  eserleri:
  *tarih-i askeri osmani
  *ma'lumatu’l-kafiye fi-memaliki’l-osmaniye
  *tarih-i askeri hulasası
  *fabre, sema yahut kozmoğrafya
  *tarih-i osmani:
  *mısır mesalihine dair iradat-ı seniyye
  *mecmu’atu’s-sanayi
  *yadigâr
  
  katip çelebi (1609-1657): tarih, coğrafya, biyografya, bibliyografya uzmanı.
  
  eserleri:
  *keşfü'z-zunûn anil-esâmi ve'l-fünun
  *cihannüma
  *arapça fezleke
  *türkçe fezleke
  *tuhfet’ül-kibâr fi esfâri’l-bihâr
  *takvîmü't-tevârih
  *kanunname
  *tarîh-i frengi tercümesi
  *tarîh-i kostantaniyye ve keyasire
  *irşadü’l-hıyârâ ila tarihi’l-yunun ve’r-rûm ve’n-nasârâ
  *süllemü’l-vusûl ilâ tabakati’l-fûhûl
  *levâmiu’n-nur fi zulmeti atlas minur
  *ilhâmü'l-mukaddes min feyzi'l-akdes
  *tuhfetü’l-ahyâr fi’l-hıkem ve’l-eş’âr
  *dürer-i münteşire ve gurer-i münteşire
  *düstûrü'l-amel fi ıslâhı'l-halel
  *recmü’r-râcim bi’s-sîn ve’l-cim
  *beyzâvi tefsirinin şerhi
  *muhammediyye şerhi
  *caciü’l-mütûn min cell’il-fünûn
  *mîzânü'l-hakk fi ihtiyâri'l-ahakk
  
  marko paşa (?-1888): hekim. sırasıyla mirliva, hekimbaşı, tıbbiye nazırı ve meclis-i ayan üyesi sıfatlarına nail olmuştur.
  
  matrakçı nasuh (1480-1564): boşnak asıllı hattat, minyatürcü, matematikçi ve matrakçı.
  
  eserleri:
  *mecmuatü't-tevârih
  *süleymannâme
  *fetihname-i karabuğdan
  *beyan-ı menazil-i sefer-ul ırakeyn
  
  mehmed şemseddin (akşemseddin) (1389-1459): ii. mehmet'e hocalık yapmış çok yönlü bilim insanı. her ne kadar islam bilgini kimliği önplana çıksa da, tıp ve eczacılık alanında da kayda değer çalışmaları bulunmaktadır.
  
  eserleri:
  *kitabü't tıb
  *maddetü'l-hayat
  
  mehmet bin ömer bin bayezid-ül-aşık (1555-1613): kozmografya ve coğrafya alanında eserler veren seyyah ve bilim adamı.
  
  eserleri:
  *menâzır-ul-avâlim
  
  mehmet şükrü sekban (1881-1960): doktor ve siyasetçi.
  
  menahem hodara (1869-1926): dermatoloji uzmanı. çok sayıda makalesi mevcuttur.
  
  mirim çelebi (1450-1525): matematikçi ve gökbilimci. ali kuşçu'nun torunudur.
  
  eserleri:
  *el-makasit
  *risale fî mes'elet el-tedaris
  *risale fî el-hale ve kavs kuzah
  
  moses hamon (1490-1567): yahudi hekim. "ünlü prens" ve "büyük doktor" olarak da tanınır. bir dönem kanuni'nin hekimliğini yapmıştır.
  
  mustafa behçet efendi (1774-1834): saray hekimi.
  
  eserleri:
  *kolera risalesi
  *bin sır (tamamlanamadı)
  
  müneccimbaşı ahmed dede (1631-1702): tarihçi.
  
  eserleri:
  *sahaifü'l-ahbâr
  *câmiü’d-düvel’
  
  nazaret dağavaryan (1862-1915): ermeni asıllı uzman doktor, siyasetçi ve osmanlı mebusan meclisi üyesi.
  
  neşrî (?-1520): tarih alanında eserler vermiştir.
  
  eserleri:
  *cihannûma
  
  oruç bey (?-?): i. mehmet ve ii. bayezid zamanlarında yaşayan tarihçi.
  
  eserleri:
  tevarih-i al-i osman
  
  osman hamdi bey (1842-1910): arkeolog ve ressam. istanbul arkeoloji müzesi ve sanayi-i nefise mekteb-i alisi'nin kurucusu. kadıköy'ün ilk belediye başkanı.
  
  eserleri:
  *le tumulus de nemroud dagh
  
  pirî reis (1465-1554): denizci ve kartograf.
  
  eserleri:
  *kitab-ı bahriye
  *piri reis'in haritası (ilk dünya haritası)
  *hadikat'ül bahriye
  *bilad-ül aminat
  *eşkalname
  
  rıza nur tanrıdağ (1879-1942): siyasetçi, türkolog, tarihçi ve hekim. türkiye'nin ilk maarif vekilidir (milli eğitim bakanı).
  
  eserleri:
  *yeni usulü hitan ve yeni kıskaç
  *fenni cerrahi ortopedi
  *hürriyet ve itilaf nasıl doğdu nasıl öldü?
  *türk tarihi
  
  riyaziyeci mehmet nadir bey (1856-1927): matematikçi ve mütercim. hamlet'i türkçeye çeviren ilk kişidir.
  
  eserleri:
  *hesabı-ı nazariye
  
  rusçuklu ali fethi efendi (1809-1857): muallim ve bilim adamı. özellikle jeoloji alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
  
  eserleri:
  *ilm-i tabakâtü’l-arz
  *risâle-i sermâye-i necât li-kesbi merâbihü'd-derecât
  
  sabuncuoğlu şerefeddin (1385-1468): tıp alanında önemli eserler vermiş hekim ve cerrah.
  
  eserleri:
  *cerrahiyet-i al haniye
  *mücerrebname
  *cerrahname
  
  saim ali dilemre (1880-1954): hekim, patoloji uzmanı.
  
  eserleri:
  *hususi marazi teşrih
  *uykusuzluk ve tedavisi
  *les affixes indo-européens et le turc
  *probléme turco-celtique
  *dil coğrafyası
  *genel dil bilgisi
  *hekimlik dili terimleri
  *dil devrimi için
  *dil devrimi için ii. terimler meselesi
  
  salih zeki (1864-1921): matematik bilgini. bilim felsefesi ile de uğraşan salih zeki, darülfûnun rektörlüğüne geldiğinde nazariye-i adad (sayılar teorisi) kürsüsünü kurmuş ve hocası riyaziyeci mehmet nadir bey'i kürsü başkanlığına getirmiştir.
  
  eserleri:
  *hendese
  *hikmet-i tabiiye
  *mebhas-ı savt
  *mebhas-ı elektrik-i miknatisi
  *mebhas-ı hararet-i harekiye
  *mebhas-ı cazibeyi umumiye
  *mebhas-ı elektrikiyet ve şariyet
  *hesab-ı ihtimali
  *mebhas-ı hareket-i seyalat
  *hendese-i tahliliye
  *mebhas-ı nazariye-i temevvücat
  *heyet-i riyaziye
  *kamus-u riyaziyat
  
  sarkis sarraf hovhannesyan (1740-1805): ermeni asıllı tarihçi ve müderris.
  
  eserleri:
  *osmanlı tarihi
  *derleme yazılar ve payitaht istanbul'un tarihçesi
  
  sava paşa (1832-1904): rum asıllı yazar ve doktor. nafia nazırlığı ve hariciye nazırlığı yapmıştır.
  
  eserleri:
  *islam hukuku nazariyatı hakkında bir etüd
  *le tribunal musulman
  
  serovpe viçenyan (1815-1897): ermeni asıllı hekim. heyet-i ayan üyeliği yapmış olup, tıp alanındaki çalışmaları neticesinde nişan-ı ali-yi osmani'ye layık görülmüştür.
  
  eserleri:
  *mangadadzutyun
  
  spiridon mavroyeni paşa (1817-1912): ii. abdülhamid'in özel doktoru. meclis-i ayan üyeliği yapmıştır.
  
  şânizade mehmet ataullah efendi (1771-1826): hekim, mütercim, yazar ve tarihçi.
  
  eserleri:
  *miratü’l ebdan fi teşrih-i azaü’l-insan
  *usulü’t tabia
  *miyaru’l-etibba
  *kanunü’l-cerrahin
  *mizanü’l-edviye
  *şânizade-i divan
  *tarifat-ı sevahil-i derya
  
  şükrullah (15.yy.): tarihçi.
  
  eserleri:
  *behcetü't tevârîh
  
  takiyüddin mehmet bin maruf (1521-1585): mühendis, gökbilimci ve matematikçi. 1571 senesinde saray müneccimbaşılığına atanmıştır. dar-ü'r rasad-ül cedid, yani takiyüddin'in rasathanesi'nin kurucusudur. ekliptik ile ekvator arasındaki 23° 27' lik açıyı, 1 dakika 40 saniye farkla 23° 28' 40" şeklinde bularak o tarihte ilk kez gerçeğe en yakın ve doğru dereceyi hesaplamıştır.
  
  eserleri:
  *et-turuk-us-seniyye
  *el-alât-ür-rasadiyye li ziyc-i şehinşâhiyye
  *cedâvil-ür-resadiyye (tamamlanamamıştır.)
  *sidret-ül-müntehal efkar fî melekût-il-felek-id-devvâr
  *risâletü rub’-ul-ceyb
  *tercümân-ül-etıbbâ ve lisân-ül-elibbâ
  *gunyet-üt-tullâb minel-hisâb
  *el-müzvelet-iş-şimâliyye li-fadli dâiri ufkî kostantiniyye
  *gurûbu şems sebebühû ve teahhuru
  *ziyc-i cedîd-i sa’deddîn
  *düstûr-ut-tercîh li kavâid-it-testiğ
  *reyhânet-ür-rûh fir-rusm-is-sa’ati alâ musteve-üs-sütûh
  
  bana osmanlı'da bilimi sevdiren, bu derlemeye ilham kaynağı olan ihsan oktay anar ve onun güzel karakterlerini de sevgiyle anımsıyorum.
• fatih sultan mehmet' ten sonrakilerin çoğu beşik ulemalığından geldiğinden büyük bir çoğunluğu bilim üretememiştir.
• biraz da bilim ortamına değinmek lazım.
  
  istanbul kadısı hızır bey’in oğlu hatta sadrazamlık (1479-1480) da yapan sinan paşa maarifname adlı eserinde, aklın yaşamak için gerekli olduğunu fakat şeriat karşısında susması gerektiğini söyler.
  
  1571 yılında mısır’dan gelen taküyiddin bin ahmed dımışki (damascus yani şam’lı) ve 1578’de galata gözlem evini yaptırır ve bir astronomi kitabı yayınlar. üç ay geçmeden şeyhülislam şemseddin efendigöğü gözlemenin uğursuzluk olduğunu ve devletin mahvolmasını anlatan jurnali nedeniyle sultan 3. murattarafından yıktırılır.
  
  müteferrika matbaası 1727-1794 yılları arasında sadece 18 yıl çalıştırılabilmiş ve sadece 18 kitap basabilmiş. (1450 yılında avrupa’da yirmi milyon cilt kitap basılırken)