bilge kağan

• ''tengriteg tengride bolmuş türk bilge kagan''(tanrı gibi gökte olmuş türk bilge kağan) kendi adını alan kitabede bu şekilde anlatılmıştır.
  
  babası göktürk devletini yeniden kuran ilteriş kağandır. çok genç yaşta babasını kaybetmesinden dolayı amcası kapgan kağan'ın yanında yetişmiştir. kapgan kağanın dokuz oğuzlarla çıkan çatışmada ölmesi üzerine yerine tahta geçen oğlu inel kağan'a kardeşi kül tigin ile birlikte darbe yaparak tahta geçmiştir. kardeşi kül tiginle eşi görülmemiş şekilde birbirlerine bağlılardı bu durum ve de tonyukuk gibi bir devlet adamı devletin hızlı bir şekilde gelişmesine sebep olmuştur.
  
  bilge kağan türk tarihi açısından önemli devrim çalışmalarına girişmeye çalışmıştır. o türklerin yerleşik hayata geçmesini istiyordu.
  bu yüzden budizmin türkler arasında yayılmasına çabalamış hatta budist tapınaklar bile yaptırmaya başlamıştır.
  ancak çok saygı duyduğu tonyukuk; "türkler, çinlilerin yüzde biri kadar bile değildirler. su ve otlak peşindedirler. avcılık yaparlar. belli bir yerleri yoktur ve savaşçıdırlar. kendilerini güçlü görünce, orduları yürütürler. güçsüz bulunca kaçarlar ve gizlenirler. çinlilerin sayı üstünlüklerini böylece etkisiz kılarlar. türkleri surlarla çevrili bir kentte toplarsanız ve bir kez çin’e yenilirseniz, onların tutsağı olursunuz" diyerek yerleşik hayata geçilmesine ve ''budizm’in insandaki hükmetme ve iktidar duygusunu zaafa uğrattığını, kuvvet ve savaşçılık yolunun bu olmadığını, eğer türk milletinin yaşaması isteniyorsa, bu din ve tapınakların ülkeye sokulmaması'' gerektiğini söyleyerek inanç değişikliğine karşı çıkmıştır.
  
  bilge kağan döneminde göktürk devleti’nin sınırları çin’in şan-tung ovasından, iç asya’da karaşar bölgesine, kuzeyde bayırku sahasından ani ırmağı çevresi ve batı demir kapı’ya (ceyhun ırmağı’nın yakınında semerkand-belh yolu üzerinde) kadar ulaştı. önce tonyukuk'un sonra da kül tigin'in ölümlerinin ardından iyice yalnız kalan bilge kağan'ın çinlilerle iş yapan birisi tarafından zehirlendiği düşünülmektedir.
  ölümü bilge kağan yazıtlarında belirtildiğine göre köpek yılı onuncu ay yirmi altıncı gündür.(25 kasım 734)