öğrenildiğinde ufku iki katına çıkaran şeyler

• gazneli mahmut, ürgenç şehri, düşünce özgürlüğü, biruni ve ibn-i sina'nın 10. yy'da orta asya medeniyetlerinin kaderini tayin etmesi öğrenilmesi gereken bir hikayedir.
  
  31 yaşındaki biruni, el-asar ile şöhrete kavuşmuştur ve 1004 yılında mineroloji, jeodezi gibi alanlarda çalışmak üzere kafasını dnlemek ister ve çalışmalarını genişletmek için ürgenç şehrine gelir. ayrıca gök bilimlerdeki merakı da gittikçe artar ve jeodezi problemlerine grafikler çizerek yarım küre şeklindeki usturlabını kullanır. bunları yaparken harezmi'nin teoremlerini kullanır.
  
  bir başka dönemin yıldızı ibn-i sina da ürgenç'e 1005 yılında gelir. ancak ibn-i sina karahanlı türkleri için idari işleri yapmak için tayinini istemiştir de ürgenç'e gelmiştir. tabi şöhretli olan ibn-i sina'yı şehrin ileri gelenleri akşam yemeklerinde ağırlarlar.
  
  o zamanlar bu ürgenç şehri harezm'in (harzemşahlar) kontrolü altındaydı ve harezm'in yeni başkentiydi. hanedan olarak da başa ebu ali memun gelmişti ve memuniler dönemi başlamıştı. minareler, camiler, köprüler, barajlar yaptırarak önce halkın refah kalitesini yükseltmiş ve bu esnada da gazeneli mahmut başta olmak üzere şehri düşmanlardan savuşturmuştu.
  
  ancak gazneli mahmut, küçük kız kardeşini harezm hükümdar halefi ebu abbas memun'a; büyük kız kardeşiniyse ebu hasan memun'a sumuştu. politik olarak bu ddenli içli dışlı olmak tehlikeliydi.
  
  neyse, konumuza dönelim. hanedanlığın kurucusu ebu ali memun civardaki tüm ünlü düşünürleri ve yazarları bir araya getirmek için memûn akademisi'ni kurdu. ve bilhassa yeni akılcı harekatı destekleyenleri bünyesine almaya çalıştı hatta öyle ki yeni akılcıların bir kısmı islam'a bile karşı olanlar, ateistlerden oluşuyordu. 997 yılında suikastten belki de bu yüzden öldürüldü.
  
  kendisinden sonra gelen ardılları bu gayeye hizmet için ellerinden geleni yapmaya devam ettiler. ürgenç'te devasa bir kütüphane kurdular. esas itibariyle düşünürler, yazarlar, çizerler, okuyanlar memûn akademisinde mutlu ve huzurluydular. üzerlerinde herhangi bir baskı yoktu ve gelirleri iyiydi aynı yıllar önce bermekilerin çizdiği bir portre yeniden islam coğrafyasına hakim olmak üzereydi.
  
  tüm bu olanların merkezindeyse ortaçağ'ın iki süper starı vardı: biruni ve ibn-i sina.
  
  memûn akademisi sıkı sıkıya akılcılığa bağlı ve içerisinde bir çok yelpazeden düşünüre ev sahipliği yapan bir atmosfere sahipti. aristocular, platoncular, ateistler, deistler, mutezile ya da mutezile'ye karşı çıkanlar temelde bu akademinin çimentosu görevindeydiler. herkese açık bir enternasyonellik seviyesi vardı. bu akıl; farklı dünyalar olabileceğini savunan, evren'de yalnız olmayabileceğimizi düşünen, hastalıklara şifa bulmak için anatomi inceleyen, islam'ın felsefesini platon ve aristo ile birleştirmeye çalışan, güneş'in çevresinde döndüğümüzü düşünen ve her şeyden önce sürekli tekrarlanabilen deneyleri baz alan bir disiplinle kantitatif sonuçlara varmaya çalışan insanları bir araya getiren bir akıldı.
  
  500 yıl sonra avrupa, bunların onda birini düşünmeye cüret eden papazı kazığa çakıp, yakarken ^*; 20. yy düşünürü thomas kuhn bilimsel devrimlerin yapısı eserinde ibn-i sina'yı ve biruni'yi tartışıyordu.
  
  konumuza yeniden dönersek, bu ortam ne oldu da bozuldu? niçin bu kırılma noktasında islam coğrafyası alıp başını yürümedi de karanlık bir çağ'a doğru yürüdü?
  
  bu huzur dolu ortam ebu hasan memûn 1009 yılında ölmesiyle son buldu. harezm şahlar yok oldu ve bu ilim dünyası ürgenç yağmalandı. ibn-i sina ve biruni tüm bu kaosun merkezinde kaldılar. sonuçta düşman bir hanedanlığın düşünce temelini oluşturuyorlardı ve karşı devrim idiler.
  
  bu olayın perde arkasındaki isim gazneli mahmut'tan başkası değildi. ürgenç'i yağmalattığı yetmezmiş gibi bir de ibn-i sina ve biruni'yi kendi kuracağı despot merkezine istiyor, üstüne de tüm alimleri sarayına çağırıyordu. aslında amacı memûn akademisini kapatmaktı.
  
  ebu abbas alimleri topladı ve kapanış konuşmasını yaptı. ibn-i sina, gazneli mahmut'un huzuruna gitmeyi reddetti ve yoldaşı mesihi de tereddüt etmeden ibn-i sina'nın yanında yer aldı. ürgenç'ten kaçtı ve cürcan'a ulaşarak orada ortaçağ'ın en büyük eserlerinden birisi olan tıbbın kanunu kitabını yazdı. ancak gazneli mahmut onun kaçtığını öğrenince çevredeki imparatorlardan kellesini istedi ve başına ödül koydu. neyse ki ibn-i sina yakalanmadı ancak yoldaşı alim mesihi kum fırtısında kaçarken vefat etti.
  
  peki ya biruni'ye ne oldu? biruni, şehirde kaldı ve direndi. ebu abbas memûna kız kardeşini emanet etmiş olan gazneli mahmut, şehrin komple buyruğuna sokulmasını istiyordu ancak ordu ve soylular buna karşı çıkıyorlardı. bu korkunç köşeye sıkışmışlıktan kendisini ancak biruni'nin çıakrtabileceğini düşünerek biruni'yi veziri yaptı. biruni ise ne yaptıysa da gazneli mahmut'a engel olamadı. gazneli mahmut'un politikayı iyi okuması kendisine, biruni'nin komşu devletlerle ittifak oluşturmaya çalıştığını göstermişti. gazneli mahmut "kız kardeşini korumak" için ürgenç'e saldırdı. şehri yerle bir etti. soyluları ve özgürlüklerinden vazgeçmeyecek olan alimleri fillerine ezdirdi. beş bin köleyi şehrine getirdi. biruni ise şehirden son anda kaçtı ve canını kurtardı. yoldaşı nasturi hıristiyanlarından matematikçi ve fizikçi ibn-hammar ile ebu mansur nasr bin ırak idi. yanında şehirde yazdığı ve okuduğu tüm önemli belgeleri de götürdü; ancak kaderinin elinden kaçış olmadığını gören biruni, gazneli mahmut'un emri altına girmek zorunda kaldı.
  
  ürgenç şehrinin bu şekilde katledilmesi orta asya medeniyeti ve islam için dönüm noktasıydı. gazneli mahmut'un elde ettiği ganimetler orta asya ve islam coğrafyası için bir pirus zaferi'nden başka bir şey değildi. kılıç zoruyla getirdiği alimler memûn akademisi'nin verdiklerinin onda birini vermediler. merkezinde biruni ve ibn-i sina olmayan tartışmaların ortaya koyduğu sonuç vasatlıktan öteye geçemedi. hırsıyla tüm alimleri önüne dizmiş ve kendi isteği doğrultusunda bilgiler ürettirmişti. sunni mezhebinin ağırlıklı olduğu bilgilerle hurafeler birbirine karışmıştı yani sarayda, muktedirin dizinin dibinde alimcilik oynayan sözde entellektüeller aslında ilimi yozlaştırmışlardı.
  
  maalesef gazneli mahmut'un memun akademisi'ni yok etmesi; arapların merv, belh, nişabur gibi şehirleri istilası kadar sarsıcı bir sonuç doğurmuş ve orta asya medeniyetlerinin çehresini yüz yıllar boyunca değiştirmiş ve karanlığa mahkum etmişti.
  
  sonuç olarak tarih, kazananı; geniş topraklardaki islam çoğunluğunu ve zorla dayattırılmış vasat altı bilgilerin varlığını değil, dar topraklarda kılıfından çıkan ve bilgi ile birlikte özgürlüğe de yol veren medeniyetler olarak belirledi. belirlemeye devam ediyor.
  
  velhasıl fikir ve düşünce özgürlüğü önemlidir, desteklenmelidir.
• 1340'li yillarin sonunda gerceklesen avrupa veba salginin sonucunda, zenginlerin sayisinin artmis olmasi, vebaya karsi caresiz kalmis dine olan inancin zayiflamasi ve bu yuzden bilime yonelmeye baslanilmasi.
  
  hepsinin sonucunda da ronesans'a giden yolun ilk tohumlarinin bu salgin sonrasi olusan yeni toplumun aydinlanmasi ve sanata yonelmesi ile atilmaya baslamasi.
  
  tıpkı bu covid-19 salgınından sonra insanalrın yüzünü dijital dünyaya çevirmesi gibi geçmişte de veba salgını insanların bakış açılarını değiştirmiş demek ki.
• bizimkiler dizisindeki almancı ailenin reisi davut , oğlu halis'e hep dunkof derdi hatırladınız mı. ben bu kelimeyi adamın uydurduğu türkçe bi kelime zannederdim. meğer yazılışı "dummkopf" olan bu kelime almancada aptal demekmiş.
  
  yıllarca anlamını bilmeden birbirimize dunkof diyip durduğumuza mı yanayım, benim ufkumun da böyle şeylerle iki katına çıktığına mı yanayım bilemedim.
  
  burdaki entariler sürekli debeye giriyor ( gerçi onların çoğu copy- paste) sakın bunu da debeye sokmayın gözünüzü seveyim durduk yere ufkumla ilgili küfür yemek istemiyorum.
• eger yagmur yagarken simsek ve gökgürültüsü arasindaki süreyi saniye cinsinden ölcer ve bu süreyi 5'e bölerseniz, yildirimin düstügü yere ne kadar uzaklikta oldugunuzu mil cinsinden anlayabilirsiniz. (mili de 1.609344 ile carparsaniz km cinsinden sonucu bulabilirsiniz)
  
  edit: diyosaniz ki benim mille isim olmaz isi uzatmadan direkt km cinsinden ölcmek istiyorum, süreyi 5'e bölmek yerine 3,10'a bölerseniz direkt km cinsinden de bulabilirsiniz.
• star wars bilim kurgu, how i met your mother sitcom, hz ali alevi değildir.
  
  star wars space opera, himym ise funny romance'dir.
  
  hz. ali mevzusuna hic girmiyorum. "biliyorsunuz kendisi sünnidir."
• kime söylesem herkes şaşırdı. hatta aralarında sağlıkçı olanlar da vardı.
  
  arkadaşlar bu 14 mart; sevgililer günü, anneler günü gibi tüm dünyada kutlanan bir gün değil. ülkemize özgü. sadece bizde var.
  
  https://tr.wikipedia.org/wiki/tıp_bayramı
  
  bilginize.
• hemen bir şey sorup sileceğim. bu başlığı takip ettiğinizden beri ufkunuz toplam kaç katına çıktı? bunun ortalama değeri nedir mesela? ortalama bir yetişkin sözlük yazarı düzenli olarak bir ay boyunca öğrenildiğine ufku iki katına çıkaran şeyler başlığı okursa ufku kaç katına çıkar? bu artış aritmetik midir geometrik mi? ya bu başlık sadece bende mi her yerde minik minik sunay akın'lar görme etkisi yaratıyor?
• gecenin bir vakti apartmanın çatısına çıkıp yıldızları izlerken etrafı çevreleyen derin sessizliğe rağmen aslında inanılmaz geniş bir bilgi akışının içerisinde olduğunu fark etmek.
  
  o an, orada:
  -bir kaç farklı cep telefonu operatörünün^* yakındaki baz istasyonlarından yayılan sinyaller
  -alt katta cep telefonu ile görüşmekte olan ayşe teyzenin ses bilgilerini içeren sinyaller
  -yakınımda bulunan tüm kablosuz modemler ve bu modemlere bağlı bilgisayarlar arasında gidip gelen sinyaller^*
  -uydu anteni taksam bulunduğum çatıda çekecek bütün uydu kanalları ve bütün bu kanalların görüntü ve ses bilgilerini içeren uydu sinyalleri
  -normal televizyon anteni taksam bulunduğum yerde çekecek televizyon kanallarının ses/görüntü bilgilerini içeren sinyaller^*
  -yanımda bir radyo olsa açtığımda çalacak bütün radyo kanallarının ses bilgilerini içeren sinyaller
  -o an görebildiğim bütün görüntü bilgisi^*
  -taa big-bang'den kalma kozmik arkaplan ışıması ve buna benzer şu an aklıma gelmeyen bir sürü sinyal
  var...
  
  hepsi elektromanyetik dalga, hepsi aynı yerde, aynı anda, birbirine karışıp iç içe geçmişse de ayrıştırmanın yolunu bilen^* yeterince hassas aygıtlarla^********** anlayabileceğimiz bilgiye dönüşebiliyorlar.
  
  ben ise bütün bu bilgi akışının içerisinde olmama rağmen ayşe teyzenin ara sıra duyulan bağırma sesleri ve gözümün gördükleri haricinde akıp giden bu bilgilerden bihaber yıldızları izlemeye devam ediyorum.
  
  durumu olmayanlar için özet^** : binlerce farklı kaynaktan yayılan elektromanyetik dalgalar^* her yerdeler fakat birbirlerine karışmıyorlar.
• çocukluğumda evde bulunan barış manço ve kaygısızlar grubunun plak resiminde gördüğüm elemanların ileride mfö'yü kuracak mazhar alanson ve fuat güner olması.
  
  görsel
  
  beraber yaptıkları müziklerden en güzeli kol düğmeleri'dir.
• evcil bir kedinin maksimum ömrü 30 yıldır. ancak bu, ortalama bir kedinin bu kadar çok yaşayacağı anlamına gelmez. kedilerin ömürlerinin uzunluğu genetik özellikleri, beslenme şekilleri, çevresel faktörler, yaralanma ve hastalık geçmişlerine bağlıdır.
  
  kediler ortalama olarak 15 yıl yaşarlar.
  
  insanlarda olduğu gibi, dişi kediler erkek kedilerden daha uzun yaşama sahiptir. kısırlaştırılmış kedilerin kısırlaştırılmayanlardan, melez kedilerin ise saf kan kedilerden daha uzun yaşama olasılığı mevcuttur.
  
  30 yıllık süreyi geçebilmiş ve kayıt altına alınabilmiş evcil kediler de mevcuttur. bunlar:
  
  * creme puff (38 yıl 3 gün)
  3 ağustos 1967 – 6 ağustos 2005
  
  guiness rekorlar kitabı'na göre tekir kırması olan bu dişi kedi en uzun yaşayan kedi rekoruna sahiptir. kedinin sahibi ise abd, texas'tan jake perry'dir.
  
  *baby (38 yıl)
  1970 – mart 2008
  
  abd, minesota'da yaşamış olan kara kedi baby en uzun yaşayan ikinci kedidir.
  
  *puss (36 yıl 1 gün)
  28 kasım 1903 – 29 kasım 1939
  
  guinness rekorlar kitabı'nın 1990 sayısına göre en çok yaşayan üçüncü kedidir ve yine tekirdir. doğum gününün ertesi günü ölmüştür.
  
  *ma (34 yıl 5 ay)
  mayıs-haziran 1923 – 5 kasım 1957
  
  yine rekorlar kitabının 1990 sayısında o gün için en çok yaşayan ikinci kedi olarak listelenmiştir. dişi bir tekirdir.
  
  *granpa rexs allen (34 yıl 2 ay)
  
  en çok yaşayan kedinin de sahibi olan jake perry'nin kedisidir. sphynx-devon rex türü kedi en çok yaşayan 5. kedi olmuştur.
  
  en çok yaşayan kediler listesinde ilk beşe 2 kedi sahibi olarak giren jake perry kedilerinin çok yaşama sebebinin beslenme şekilleri olduğunu iddia etmektedir.
  
  kedilerini yumurta, brokoli, bacon ve kremalı kahve ile beslemektedir.
  
  kaynak: bbc - science focus