rasathane

• rasathaneler ya da gözlemevleri, kurumsal anlamda ilk örneklerini islam coğrafyasının bilimin bayrağını taşıdığı dönemlerde vermiş kurumlardır. doğa bilimlerinde ve felsefede gerek hint ve antik yunan öğretilerinin savunuculuğu ve yer yer tenkidi gerekse de bu eserlerin batı dünyasına aktarılması konusunda bilindiği üzere islam coğrafyası önemli bir aracılık üstlenmiştir. gözlemevleri de işte bu dönemde gelişen ve değişen düşünce dünyasında islam coğrafyasının bilim dünyasına kazandırdığı “özgün” bir rolü üstlenmektedir.
  
  örneğin abbasi halifesi el memun tarafından 828 yılında bağdat’ta kurulan şemsiyye rasathanesi ve şam’da kurulan kasiyun rasathanesi, 11. yüzyılda isfahan hükümdarı alaüddevle’nin ibn-i sina için yaptırdığı gözlemevi, yine selçuklu hükümdarı celaleddin melikşah’ın 1075’te isfahan’da kurdurduğu melikşah rasathanesi bunlara başlıca örnektir ki coğrafyamızda her ne kadar tartışmalı rubaileriyle tanınıyor olsa da 3. dereceden denklemler üzerine çalışmış ve bu denklemlerin köklerini geometrik olarak göstermiş olan, paralel doğrulara ilişkin düşünceleriyle non-euclidean geometrinin temellerini atarak müthiş çalışmalar yapmış olan ömer hayyam’ın da bu melikşah gözlemevi’nde çalıştığını ekleyelim. hayyam aynı zamanda bir yılı 365,2422 gün bularak o güne kadarki en hassas hesaplamaları da yapmıştı.
  
  13.yüzyıla gelindiğinde ise, 1274 yılında azerbaycan meraga yakınlarında kurdurulan ve moğol hükümdarı hülagü han’ın emrinde nasireddin el-tusi’nin başrolünde yer aldığı meraga rasathanesi, o dönemin en büyük ve en modern rasathanesi olacaktır. keza o dönemlerde meraga’da kurulan matematik-astronomi okulunda tusi ile birlikte urdi, şirvani ve şirazi gibi önemli isimler bir araya gelmiş ve islam bilimi kurumsal düzeyde platon, öklid ve aristoteles’in öncülük ettiği kurumların bayrağını devraldığını göstermiştir.
  batı dünyasının bayrağı devralmaya başladığı dönemlerde bile semerkand’ta timur’un torunu uluğ bey tarafından kurulan rasathane o dönem dünyanın en modern rasathanesiydi. keza babası uluğ bey’in doğancısı olan ali kuşçu da bu ortamda eğitim görmüş ve fatih tarafından istanbul’a davet edilip istanbul’da çalışmalar yapmıştır.
  
  16.yüzyılda istanbul’daki rasathanenin içerisinde meleklerin dikizlendiği için yıktırılmasıyla kapanan bu dönem için şunu diyebiliriz ki astronomi ve astronominin islam coğrafyasına özgün örneği olan gözlemevleri, en kurumsal örneklerini siyasi otorite olan hükümdarların hükmü altında vermiş olmalarına rağmen, hem hükümdar hem bilim adamı olarak verilecek uluğ bey gibi örnekler ve yine bu dönemde özel teşebbüslerle kurulan diğer gözlemevleri ile bize doğudaki gelişimin çok yönlü olduğunu göstermektedir.
  
  ancak tüm bu örneklerin yanında acı bir gerçek de şudur ki 17.yüzyılda osmanlı bilim dünyasının en mühim şahsiyetlerinden olan katip çelebi’nin cihannüma adlı eserinde kopernik’in bir düşünce devrimine yol açmış güneş merkezli evren teorisinden (heliosentrizm) habersiz ve bundan hiçbir şekilde bahsetmeden sadece batlamyus’un yer merkezli evren teorisinden (geosentrizm) bahsetmesi ve yine aradan 200 yıl geçmesi ve dünyada matematik ve astronomi alanında bir sürü yeni gelişme olmasına rağmen hala ali kuşçu’nun fatih’in ismine atıf yaparak muhammediye ismini verdiği orta seviyeli matematik ders kitabını kaynak alması da bayrağın batı dünyasına geçtiğinin en önemli göstergesidir.
• (bkz: rasathane), tarassut
  (bkz: gözlemevi)
• kurulduğu yer gercekten cok onemlidir. mumkun olduğunca yerlesım bolgelerınden uzakta olmalıdır. zira ahlatlıbeldeki ankara universitesinin rasathanesi ısık kirliliği sebebiyle kapatılmak uzeredir.
• insanoğlunun üstündeki gök kubbeyi incelemek amacıyla kurduğu yapı. bilim tarihi profesörü fuat sezgin, konu hakkındaki araştırmaları ile ilgili söyleşisinde şu şekilde aktarıyor: “evet bu uzun süreli gözlem yunanlılarda yoktu. çünkü yunanlılarda rasathane yoktu. yunanlılarda rasathane olmadığı, astronomi tarihçileri tarafından kabul edilen bir gerçek. ilk rasathane halife me’mun tarafından bağdat’ta kuruldu, ardından 830 senelerinde şam’da kuruldu. bunlar uzun süreli rasathanelerdi. çünkü uzun süreli rasat yapılmazsa gök fenomenlerini, değişmeleri tespit edemezsiniz. mesela, güneş’le yerküre’nin arasında bir kısa bir de uzun mesafe var. kısa mesafenin en uzun noktasının yıllık yerinin değiştiğini müslümanlar tespit ettiler ve bunu ölçtüler. ...”
  (bkz: rasat)
• gözlem yeri
• (bkz: palomar)
• istanbul üniversitesi'nin beyazıt kampüsündeki (meşhur kapının içinde) bahçede de küçük bir tane olan fakat okul öğrencileri dahil pek az kimsenin bildiği gözlem kulesi. bir teleskop bulunur ve bu teleskop, yarımküre biçimindeki bir çatının altındadır. gözlem yapılacağı zaman bu yarımküre çatı, ikiye bölünüp açılır, aradan teleskop görüntü alır.
  hafızam beni yanıltmıyorsa eğe tarafında bakır(lı) tepe ismindeki bir yerde çok modern bir rasathane yapılıyordu. herhalde bitmiştir. üzerindeki teleskop dünya üzerindekilere kıyasla çok çok ileri düzeyde değildir ama rasathane gayet moderndir. ayrıca mekân da gözlemevi olarak dünya üzerindeki en ideal birkaç yerden biridir.
• (ara: rasathanesi)
• (bkz: takiyuddin in rasathanesi)
• gözlemevi rasat gözlem, hane kelimesi ise ev anlamına geliyor.