türev piyasaları

• bir çok finansal krizin çıkmasında dolaylı da olsa önemli bir rol oynayan bir faktördür.
  
  öncelikli olarak türev ürünler en nihayetinde bir yatırım aracıdır. bir yatırım aracının safi olarak finansal piyasalara zarar verdiğini öne sürmek doğru olmamakla beraber çeşitli nedenlerden ötürü "doğru" olarak kullanılmayan bir finansal aracın piyasa dengelerini olumsuz yönde etkileyerek insanları "yanlış" yatırıma sürükleyebileceği gerçeği de yadsınamaz bir gerçektir.
  
  dünya finansal piyasalarının özellikle 1970'lerden itibaren, dünyada esen liberalleşme rüzgarına kapıldığının altını çizmek gerekir. finansal piyasalardaki bu serbestlik akımı öncelikli olarak yatırımcılara kendi ülkeleri dışında diğer ülkelerin finansal araçlarına daha kolay bir şekilde yatırım yapabilmelerini sağlarken, aynı zamanda bir çok yatırımcının da aracı firmalarının hizmetlerini kullanmadan direk kendi namlarına işlem yapabilmelerine olanak sağlamıştır.
  
  bu bağlamda finansal piyasalar ile ilgisi üst düzeyde ancak bilgisi sınırlı yatırımcılar mantar gibi çoğalan finansal danışmanık şirketlerinin de üstün pazarlama çabalarıyla beraber finansal piyasalarda yatırımlarını arttırmışlardır. bu gelişmeler ilk aşamalarda finansal kaynak arayan kurumlara ucuz kredi sağlanması olarak görülüp çeşitli çevrelerce alkışlansa da, finansal piyasalar için çok kritik olan getiri/risk eğrisinde kırılmalara sebep olmuştur.
  
  bu bireysel yatırımcılar aldıkları riskleri tam olarak değerlendirebilecek bilgiden ve uzmanlıktan yoksun olmakla beraber, aynı zamanda yatırım danışmanlığı yapan bazı kurumların görevlerini, yatırımcıya yaptıkları yatırımlarla ilgili doğru ve tarafsız bilgiyi vermek, tam olarak yerine getiremeyerek en safiyane tabirle yatırımcıları yanlış yönlendirmişlerdir.
  
  bu yanlış yönlendirmeler ile bazı odaklar tarafından en çok teşvik edilen ürünler kaldıraçlı finansal ürünler ile türev ürünler olmuştur. bu kaldıraçlı ürünler, minimum yatırım ile oldukça yüksek riskli işlemler yapma imkanı verdiklerinden dolayı konusunda en uzman yatırımcılar tarafından kullanılması gerekirken, aşırı yüksek getiri vaatleri ile bireysel yatırımcıları cezbetmiş ve onların büyük paralar kaybetmesine neden olmuştur.
  
  türev araçlar ise değerleri altında yatan başka bir değere bağlı olarak değişen finansal yatırım ürünleridir. bu türev ürünlerin en çok bilinenleri (forward, swap vs) ticari kuruşları tarafından kur riski gibi riskleri "hedge etmek" için amacına uygun olarak kullanılmasına rağmen, çok kısa bir sürede altında yatan varlıkları oldukça karışık olan "egzotik" türev araçları mantar gibi çoğalmış ve bireysel yatırımcılar bu ürünlere talep göstermiştir.
  
  finansal piyasaların ana amacı elinde kaynak fazlası bulunan yatırımcılar ile elinde gerçekleştirebilecekleri pozitif yatırım imkanları mevcut olup bunları gerçekleştirecek kaynağa ihtiyaç duyan kuruluşları bir araya getirerek arz-talep dengesini sağlamaktır. ancak bu amaç ile kurulan finansal piyasalar gittikçe daha fazla spekülatif finansal yatırımların konusu olmuş ve bir çeşit kumar veya şans oyunu gibi lanse edilerek bir çok yatırımcının kendini "zengin etme" hayallerinde hüsran olmasına sebep olmuştur.
  
  şu an günümüzde baktığımız zaman finansal piyasaların ticari kuruluşlar tarafından "doğru" amaçlar ile kullanıldığını görmekle beraber, küçük bireysel yatırımcıların kendilerini spekülatif beklentilerin esiri haline getirdiklerini gözlemlemekteyiz. finansal serbestlik ile ortaya çıkan bu durum, kendini sürekli tekrarlanan finansal krizlerde göstermektedir. tabi ki de finansal krizlerin ortaya çıkışının sadece bu finansal yatırım serbestliği ile açıklamak doğru olmamakla beraber, globalleşen finansal piyasalar ile birlikte yatırım serbestisinin artışının bu krizlerin boyutlarını arttırdığı kesindir.
  
  eski dönemlerde gerçekleşen finansal krizler, globalleşmeden önce lokal finansal krizler şeklinde kendini gösterirken, bu krizlerden etkilenmeyen ülkelerin de katkılarıyla finansal kriz geniş çaplı bir ekonomik krize dönüşmeden etkilerini azaltılabiliyordu. aynı zamanda küçük bireysel yatırımcının finansal piyasalarda ağırlığını arttırması, çok riskli finansal yatırım araçlarına bilinçsizce yatırım yapılmasına, böylelikle arz-talep dengesinin bozulmasına, bunun nihayetinde finansal balonların ortaya çıkmasına ve en sonunda bu finansal balonun patlamasıyla oluşan finansal kaybın çok daha geniş bir tabana kayması ile finansal krizin ekonomik krize yol açmasına neden olmaktadır.
  
  bu yukarıda çizilen tabloda suçu küçük yatırımcı veya altındaki varlığın çoğu yatırımcı tarafından bilinmeyen türev araçlara yüklemek doğru olmaz. bu eserin oluşmasındaki en büyük etken finansal piyasalarda kanun koyucu pozisyondaki insanlarda ve bu insanları kendi çıkarları doğrultusunda yönlendiren bazı büyük "wall street simsarlarında" aramak gerekir.
  
  günümüzde hala etkisini ortaya ilk çıktığı zamanlardaki kadar yoğun hissettiren global kriz yine yukarıda anlatılan çarpık düzeyin bir meyvesidir. amerika birleşik devletlerinin hala yürürlükte olan "toksik varlık alımı projesi" bu gerçeğin en somut göstergesidir. bu proje kapsamında bankaların ve çeşitli finansal kuruluşların elinde bulunan milyarlarca dolarlık toksik varlıklar amerika birleşik devletleri tarafından satın alınarak bir çok finansal kurumun batmasını engellemektedir. en nihayetinde bu "toksik varlık" olarak adlandırılan finansal yatırım araçları, gerçekleşen finansal balon dahilinde kendi "öz değerinden" oldukça yüksek fiyatlarda işlem görmüş ancak daha sonra bu türev araçların altındaki varlıkların değerinin çok daha düşük olduğu finansal piyasalar tarafından "anlaşıldıktan" sonra bir anda fiyatları çakılmış varlıklardır.
  
  son ekonomik krizde toksik varlığa dönüşen yatırım araçlarının içinde "collaterized debt obligation" adı verilen ve zamanında sıkça "subprime mortgage borçları" üzerinden yaratılmış türev araçlarıdır. bu cdo'lar ekonomik kriz öncesinde bir çok olumsuz kredi notuna sahip kişilere verilmiş mortgage kredilerinin risk gruplarına göre ayrılarak, bölmeler halinde yeniden bir finansal araca çevrilmesiyle oluşmuştur. finansal krizin ortaya çıkışına kadar da, bir çok bireysel yatırımcı ve kurumsal yatırımcı aldıkları riskten habersiz olarak o dönemler wall street simsarları tarafından teşvik edilen bu cdo'lardan yüklü miktarlarda satın almışlardır.
  
  mortgage krizinin patlak vermesiyle birlikte bir çok mortgage kredisi alacaklısı olan şahıs ve kurumlar ile bu krizin etkisi sınırlı kalacak iken, hazırlanan cdo varlıkları vasıtasıyla birilerinin oldukça kar ettiği bu işlemlerin olumsuz yükü milyonlarca tasarruf sahibi küçük yatırımcının omuzlarına binmiştir. görüldüğü üzere özellikle içinde ihtiva eden riski kimi zamanlar oldukça iyi saklayabilen türev araçlar, tek başlarına bir kriz çıkaracak kadar etkileri olmasa dahi, herhangi bir krizin etkilerinin çok daha geniş bir tabana yayılmasına, böylelikle de çoğu zaman finansal krizlerin ekonomik krizlere dönüşerek bütün makro ekonomik dengeleri "global" ölçekte bile sarsma gücüne sahip olabilmektedirler.
• türev ürünlerin temel fonksiyonu yatırım değildir. literatürde yatırım araçlarının dönemsel getirilerine sıklıkla atıf yapılır. hisse senedinin dönemsel getirisi temettü, borçlanma araçlarının dönemsel getirisi faiz iken, alternatif yatırım araçlarından olan emlaklar için kira gibi gelirlerden bahsedebiliriz. işte en büyük ayrım burada ortaya çıkıyor. türev araçların dönemsel getirisi olmaz. türev araçlar 3 amaçla kullanılır. bunlardan en sık kullanılanı hedging(riskten korunma) iken, diğerleri arbitraj ve spekülasyondur. spekülasyon da esasen kötü bir şey değildir. türkiye'de genelde manipülasyonla sıklıkla karıştırılır. spekülasyon piyasalardaki likiditeyi artırarak, volatiliteyi minimize eder.
  
  türev piyasaların olmazsa olmazı kaldıraç ve opsiyon primi gibi kalemlerdir. bireysel yatırımcıların bunlara spekülasyon amacı ile yönelmesi risk faktörlerini artırdığından, yine uyduruk şirketlerin(ne abd'de, ne türkiye'de büyük bir yatırım bankasının, aracı kurumun müşterisinin aleyhine çalıştığını, görmedim, duymadım.) etikdışı hareketleri türev piyasaları tehlikeli bir hale getirmektedir. burada küçük yatırımcının da hatası kendisini kıbrıs'ta poker masasında hissederek, tamamen psikolojik nedenlerle hareket etmesidir. açıkçası ben burada piyasanın bir suçu olmadığını düşünüyorum. küçük yatırımcının hırsı ile komisyon ve fraud peşindeki uyduruk şirketin hırsı birleşince böyle olumsuz sonuçların olması normaldir.
  
  türev piyasalar hakkında en büyük yanılgı, abd'de krize tek başlarına neden olduklarıdır. 2007 mortgage krizini incelersek, türev araçların karmaşık yapılarından dolayı anında günah keçisi ilan edildiğini görürsünüz. nasıl enron skandalında ihale denetçi kurum arthur andersen'e kalmışsa, bu krizde de ihale türev araçlara kalmıştır.
  
  2007 krizinde dünyadaki bütün global oyuncuların hataları ve ihmalleri vardır. mevduat bankaları(commercial banking) önüne gelene kredi vererek emlak balonu oluşturmuş, kredi derecelendirme kuruluşları mortgage backed securities dediğimiz ipoteğe dayalı menkul kıymetleri yüksek notlarla derecelendirmiş, sigorta şirketleri bu menkul kıymetleri hatalı şekilde sigortalamış, yatırım bankaları(investment banking) bu ürünleri önüne gelene cdo olarak yüksek getiri vaadi ile satmış, bağımsız denetim şirketleri finansal kurumların mali tablolarını denetlerken, bu kuruluşların aktiflerinde yer alan toksik varlıkları gerçek değerlerinin çok üzerinde değerleme yaparak denetim hatalarına yer vermiştir. yani finansal fonksiyona sahip bütün kurumların kriz öncesinde büyük hataları olmuştur. bu yüzden suçu sadece türev piyasalara yüklemek haksızlık olur. sistemsel buglar yüzünden bu krizin yaşandığını ve bütün dünyaya yayıldığını görüyoruz.
  
  türev piyasaları açıkçası nükleer enerjiye benzetiyorum. iyi kullanmasını bilenin elinde çok verimli iken, bilgisi ve deneyimi olmayanın elinde çernobil olur ve bir gün patlar.
• limit sonsuza giderken diye pazarlanır, denklemi sıfıra eşitleyelim diye sonuçlanır.
• hedge gibi önemli fonksiyonları olmasına karşın , kapitalizmin bir maymunluğudur.
  
  kaldıraç etkisi nedeniyle de her zaman saatli bombadır.
  
  risk tercihi traderın ve yatırımcının sorumluluğundadır ancak devletler tarafından konvansiyonel piyasalara göre daha sıkı denetlenmelidir. 2007 krizinde abd'nin asıl hatası budur.
• efenim,
  
  adamımız bir mal, adamımızın annesi bir satıcı, kadın ise bir alıcı'dır:
  
  future^*: kadın, adamın fiyatının gelecek yıl artacağını bilir. ve "bu malın değeri zaten artacak. şimdi ben malı şu salaktan bugünden belirlediğim bir fiyattan gelecek yıl için satın alma hakkımı satın alsam, ne kadar da güzel kâr ederim. kıs kıs kıs!" der. anne de tam bu sırada: "malımın değeri gelecek yıl zaten düşecek. şu salağa gelecek yıl malımı alma hakkımı bu pahalı fiyattan veriyim de kurtulayım kıs kıs kıs!" der. şimdiden; malını gelecek yıl bugün üzerinden belirlenen bir fiyatla satın alacak kişiye rezerve ettirir.^* gelecek yıl malın teslim zamanı geldiğinde malın fiyatı bugün alınan fiyarının üzerinde veya altın kalabilir. birinden biri zararlı çıkacak saçını başını yolacaktır. ayrıca malın gelecekteki değeri hakkında bu işlerle alakası olmayan herhangi bir birine bile bir fikir verebilir. teminat yatırma zorunluluğu ve özellikle de kaldıraç etkisi kadına saçını başına yoldurabilir. mal bir o yana bir bu yana oynayıp, kadının tüm sermayesine bedel bir zarara uğratıp, hatta eksiye de sokabilir.
  
  forward^*: kadın future'da ne yapıyorsa, burada da aşırı benzerini yapıyordur. kendi kendini rezerve etme yöntemi yine vardır; fakat malın gelecek yıl için satın alma hakkını satın alan fiyat değişmeyecek. yani future'daki gibi teslim günü geldiğinde fiyat değişimi olmayacak. bugün ne verdiysen o. ikincisi future'ün katılığı burada yok. tarafların şartlarına göre sözleşme eğilip bükülebilir. üçüncüsü bu sözleşmeyi yapan kadın dördüncüsü kim karlı kim zararlı vade sonunda belli olacaktır. beşincisi future'da fiyatların değişimi günlük olarak yansıtılır^*. altıncısı sözleşme future'daki gibi kolay postalama imkanını veremez. yedincisi kolay para olmadığı gibi, bu araçta ticareti yaptığı satıcı çok da güvenilir değildir^*. anne zamanında malı teslim etmeyebilir.^* kadın da yandı gülüm keten helva diyebilir. o yüzden malın gelecekteki değeri hakkında pek bir fikir vermez. sekincisi future'daki teminat zoeunluluğu ve kaldıraç etkisi yerine teminat yatırma zorunluluğu yoktur ve risk limitleri vardır.
  
  options^*:futures ve forward'da ne yapıyorsa burada da aşırı benzerini yapıyordur. yine rezerve sistemi. fakat kadın bu sefer temkinlidir. babasına bile güvenmezken; future'lar, forward'lar da kim oluyor? tamam adamın fiyatının artacağını düşünüyor ve bugünden geleceği satın almak isyordur. fakat ya adamın değeri düşerse? bu yüzden adamı bugün üzerinden belirlenen bir fiyatta gelecek yıl için satın alacak^*; fakat yaptığı işlemden cayma hakkı olacaktır. annede^* cayma mayma yok. peki mal mı bu anne? ne işi var babasının hayrına girmediği bir işlemde? dur çocuğum, dur: o zaten satış gerçekleşsin, gerçekleşmesin kadından alacağı prim^* ile kazanacaktır. 1 işlemde az kazanacak ama 10 kadın bulsa, 10'u da caysa ne kadar da kârlı çıkacak dimi?
  
  swap^*:bak burada yukarıdan birazcık kopacağız. kadının elinde faizi sürekli değişen^* oynak bir mal borcu faizi var. fakat o oynaklığın zararına olacağını düşünüp faizi sabit olan^*le bunu takas etmek istiyor. anne oynak bir mal borcu faizinin riskli olduğunu bilse de aradaki değişimin onu kârlı çıkaracak bir oranda olacağını öngörerek kadına sürekli değişen mal borcu faizini ödüyor, kadın da yeni aldığı kocasının sabit mal borcu faizini anneye ödüyor.^*böylece iki tür borç faizi de takas edilmiş oluyor. hayırlısı...
  
  ikinci bir olay da şu: kadın, bu sefer de kendi malınının değerinin gelecek yıl düşeceğini öngörüyor. ve aynı dönem yükseleceğini öngürdüğü aynı türden bir malı bugün belirlenen fiyattan gelecek yıl malın yıpranma bedelini^*ödemek şartıyla anne ile takas ediyor.^* kadın düşükten aldığı malın beklediği gibi yükseldiğini gördü ve bumeyanda tepe tepe de kullandı. oh mis! takas zamanı^* geldiğinde değerinin çok altında bir yıpranma bedeliyle malı hem tepe tepe hem de kârla kullanmıştır. e hayrını görsün, fazla söze ne hacet?
  
  swap'da taraflar ikiden fazla da olabilir.^* anne, kadın, aşçı, uşak, bahçıvan falan gibi.artık ne olacaksa...
  
  ayrıca birçok alternatif takas malı vardır ve yenileri de yaratılacaktır.
  
  edit:ah şu kadınlar...
• bir kuzudan kaç post çıkarılabilir fikrinin piyasası.
  
  .
• inside job belgeselinde detaylı bir şekilde anlatılan ve wall street'in dünyayı nasıl yönettiğini gözler önüne seren piyasalar. abd'de çıkarılan yasa gereği denetlenmesi yasaklanmıştır.
• büyüklüğü çok bir şey ifade etmemektedir. çünkü yapılan her işlemin bir karşılığı olduğu için, örneğin altında long future alan bir traderın karşısında her zaman short yapan bir trader olmuştur, bu yüzden türev piyasa hacmi ve büyüklüğü sorun olmayacaktır.
  
  sorunun çıktığı yer, türev işlemlerdeki teminat noktalarıdır. piyasadaki abuk subuk hareketler(genelde herkes kolayına kaçarak fat finger olmuş abi diyerek, açıklamadan kurtulur.) teminatı biten kişilerin pozisyonlarını kapaması sonunda olur, eğer ciddi bir volatilite oluşursa, bu sefer stop loss, take profit seviyeleri çalışmadığı için piyasalara etkisi domino taşlarının yıkılması şeklinde gerçekleşir.
  
  türevi sadece future veya forward olarak düşünmemek lazım. türev piyasalarında dananın kuyruğu genelde opsiyonlarda kopar. bazı opsiyonlarda teorik olarak kar veya zarar sonsuza kadar gidebilmektedir.
• (bkz: derivative markets)
• (bkz: forward)
  (bkz: swap)
  (bkz: futures)
  (bkz: opsiyon)